150 lat temu urodził się Rainer Maria Rilke – poeta transcendencji

150 lat temu, 4 grudnia 1875 r. w Pradze urodził się Rainer Maria Rilke – jeden z najwybitniejszych poetów i pisarzy niemieckojęzycznych. Jego twórczość cechuje głęboka wrażliwość artystyczna i egzystencjalna, podejmująca takie tematy, jak: Bóg, miłość, śmierć, samotność, duchowość oraz relacja człowieka z otaczającym światem. Jego przyjaciółka i protektorka księżna Marie von Thurn und Taxis-Hohenlohe nazwała go  „Dottore Serafico” – „Doktor Anielski”.

Poeta chrześcijańskiej duchowości

Ten wielki europejski poeta to wizjoner, pustelnik, twórca słowa, poszukujący chrześcijanin bez Kościoła, „modlił się językiem”. W pierwszej „Elegii duinejskiej” napisał: „Piękno bowiem jest niczym ponad początek zgrozy, co tym skłonniejsi jesteśmy z tym większym znosić zachwytem, że w niezmąconej pogardzie nawet nas nie zniweczy”. (tłum. Adam Pomorski)

Według niemieckiego teologa Otto Betza, badacza twórczości Rilkego, jego twórczość poetycką przenikają idee i tematy religijne. Rilke operuje językiem na granicach tego, co można powiedzieć, nieustannie poszukując odpowiedzi i jednocześnie nie ufając szybkiemu jej znalezieniu, ale był przekonany: „Musisz wiedzieć, że Bóg wieje przez ciebie od samego początku”. Teksty tradycji chrześcijańskiej uważał za swoją ulubioną lekturę, czemu dawał wyraz w wielu swoich utworach, np.  tych ze zborów „Księga żywota mniszego” (1899), „Księga pielgrzymstwa” (1901), „Księga obrazów” (1902 i 1906), czy też w wierszach „Zwiastowanie” i „Sąd Ostateczny”.

Jego relacja z chrześcijaństwem była równie zdystansowana, co głęboka – nie praktykowanie, lecz wewnętrzne poszukiwanie. Był twórcą, którego „poetycka teologia” wykraczała poza wszelkie dogmaty.

Mistyka Rilkego ma swoje korzenie w chrześcijaństwie, ale jest otwarta na wszystko, co transcendentne. Chrześcijaństwo było dla niego przestrzenią poetycką, a nie instytucjonalną. Chrystus nie był dla niego Odkupicielem na krzyżu, lecz samym człowieczeństwem – cierpiącą, bezbronną i kochającą istotą ludzką.

Duchowość Rilkego jest mistyczna, panteistyczna i otwarta. W jego poezji Bóg jest obecny, nie jako osoba, ale jako sama obecność. Jego teologia istnieje bez Kościoła, a jednak jest pełna transcendencji. Przemawia do poszukujących, opuszczonych i zranionych. Jak sam pisał, ważne było dla niego przeniesienie „Boga ze sfery pogłosek do sfery bezpośredniego i codziennego doświadczenia”. Nie ufa wierze i kładzie nacisk na możliwość osobistego doświadczenia Boga. Poeta zawsze pozostawał związany z „bliskim i nieuchwytnym Bogiem”, którego nie chciał widzieć zamkniętego w ustalonym obrazie Boga.

Poeta świata

Rainer Maria Rilke, pierwotnie René Karl Wilhelm Johann Josef Maria Rilke, urodził się 4 grudnia 1875 roku w należącej do Austro-Węgier Pradze jako jedyne dziecko Josefa Rilkego, urzędnika kolejowego i byłego podoficera oraz córki kupca, Sophie Entz. Podczas gdy matka ubierała go w dziewczęce ubrania, ojciec pragnął, by został oficerem. Uczęszczał do kilku szkół wojskowych. Został jednak zwolniony ze służby w 1891 roku z powodu „choroby”. Krótko uczęszczał do akademii handlowej w Linzu, ostatecznie ukończył szkołę średnią w Wiedniu i rozpoczął studia w Pradze, gdzie studiował literaturę, historię sztuki i filozofię.

Rilke prowadził życie pełne podróży, między Rzymem, Florencją, Egiptem, Tunisem, Moskwą, Paryżem, hiszpańską Rondą, Skandynawią, Worpswede, Monachium i Szwajcarią. Pierwszym, decydującym punktem zwrotnym w karierze literackiej Rilkego była przeprowadzka do Monachium w 1897 roku. Tam poznał Lou Andreas-Salomé, mentorkę i bratnią duszą. Pod jej wpływem Rilke przekształcił się z René w Rainera – był to symboliczny akt, który zaznaczył jego artystyczną i osobistą reorientację. Ich wspólne podróże do Rosji, podczas których poznał również Lwa Tołstoja, znalazły później odzwierciedlenie w dziełach takich jak „Księga godzin” (1905) oraz w „Pieśni o miłości i śmierci korneta  Christopha Rilkego”(1899), jego największym sukcesie literackim.

W 1901 roku Rilke poślubił rzeźbiarkę Clarę Westhoff, a w tym samym roku urodziła się ich córka Ruth. Jednak już rok później opuścił kolonię artystyczną Worpswede i przeniósł się do Paryża, gdzie w latach 1902–1903 współpracował z rzeźbiarzem Augustem Rodinem. To zainspirowało go do rozwinięcia koncepcji „rzeczowości” w poezji, polegającej na precyzyjnym opisie i koncentracji na szczegółach. Nazywał ją poezją przedmiotów. Np. w wierszach takich jak „Pantera” czy „Archaiczny tors Apollina” Rilke próbował uchwycić istotę przedmiotu.  Celem nie było obiektywne opisanie rzeczywistości zewnętrznej, lecz poetyckie odsłonięcie tego, co niewidzialne i istotne, ukryte w przedmiocie.

Dla Rilkego rzeczy były nośnikami głębokiego, duchowego znaczenia, które starał się odkryć poprzez język. W swojej poezji o przedmiotach, postrzegał świat poprzez metafizyczną głębię i poetycką transcendencję. Okres ten zaowocował takimi dziełami jak „Księga godzin” (1905) i „Nowe wiersze” (1907–1908). W Paryżu powstała również jedyna powieść Rilkego: „Pamiętniki Malte-Lauridsa Brigge” (1910).

Następna dekada, którą sam Rainer Maria Rilke przeżywał jako kryzys twórczy, naznaczona była dziesięcioma „Elegiami duinejskimi”, odzwierciedlającymi jego zmagania z wielkimi pytaniami życia: co to znaczy żyć, co to znaczy umierać. „Elegie” były jednym z jego najważniejszych dzieł, które poeta rozpoczął w latach 1911/12 w zamku Duino nad Adriatykiem, gdzie gościł u swojej najważniejszej mecenaski, księżniczki Marii von Thurn und Taxis.

Po I wojnie światowej, którą spędził głównie w Monachium, przerwany między innymi sześciomiesięczną służbą wojskową w wiedeńskim Archiwum Wojennym – przeniósł się do Szwajcarii. Tam, w wieży w zamku Muzot koło Sierre, udostępnionej mu przez przyjaciela-patrona, znalazł idealne miejsce do ukończenia swoich Elegii w 1923 roku. W tym samym roku powstały również „Sonety do Orfeusza”, których bohaterem jest postać mitycznego śpiewaka przemieniającego świat poprzez śpiew. W tym Rilke dostrzega sens ludzkiej egzystencji. Sztuka nie jest naśladownictwem, lecz przemianą. Życie nie jest posiadaniem, lecz darem.

Kilkanaście wydanych tomów listów Rilkego również stanowi bardzo istotną część jego twórczości literackiej.

Rilke spędził ostatnie lata życia częściowo w Muzot, częściowo podróżując, a coraz częściej przebywając w sanatoriach. Zmarł na białaczkę 29 grudnia 1926 roku w sanatorium Val-Mont w Montreux w wieku 51 lat. Jego ciało zostało pochowane 2 stycznia 1927 roku w Raron.  „Pragnę, by mnie pochowano na wysoko położonym cmentarzu obok starego kościoła w Raron. Tam, w jego otoczeniu, po raz pierwszy odczułem wiatr i światło tego krajobrazu” – napisał Rilke na kartach swego testamentu. Pozostawił również szczegółowy opis nagrobka. Życzył sobie, by na kamiennej steli wyryto jedynie herb, nazwisko, a poniżej epitafium:

„Różo, och, czysta sprzeczności, rozkoszy,
być snem niczyim pod tak wielu
powiekami”.

(tłum. Mieczysław Jastrun)

150 lat po narodzinach twórczość Rilkego wciąż przemawia do poszukujących, pytających i tych, którzy gubią się i na nowo odkrywają w fundamentalnych życiowych tematach. Jego poezja jest ponadczasowa, ponieważ zrodziła się nie tylko z intelektu, lecz z duszy – zaproszenia do patrzenia na świat otwartymi oczami i otwartym sercem.