Grób Nieznanego Żołnierza w Warszawie – historia symbolu

Dziś w Warszawie odbędą się obchody setnej rocznicy odsłonięcia Grobu Nieznanego Żołnierza, jednego z najważniejszych miejsc pamięci narodowej w Polsce. Symbolicznie upamiętnia wszystkich polskich żołnierzy poległych w walkach o niepodległość i granice Ojczyzny – zwłaszcza tych, których tożsamości nigdy nie udało się ustalić.

Geneza

Pomysł jego powstania nawiązywał do rozwiązań wcześniej przyjętych we Francji i Wielkiej Brytanii, gdzie po I wojnie światowej utworzono podobne miejsca – w Paryżu pod Łukiem Triumfalnym (1920) i w Opactwie Westminsterskim w Londynie (1920).

W Polsce idea ta zaczęła być szerzej rozważana już w 1921 roku. Ostatecznie, w 1923 roku, z inicjatywy prezydenta Stanisława Wojciechowskiego powołano Tymczasowy Komitet Organizacyjny Budowy Pomnika Nieznanego Żołnierza, w jego składzie znalazł się m.in. pierwszy biskup polowy Stanisław Gall. Wybrano miejsce – arkady Pałacu Saskiego przy ówczesnym placu Saskim w Warszawie (obecnie plac Marszałka Józefa Piłsudskiego) – i ustalono formę upamiętnienia.

Zgodnie z koncepcją przyjętą przez władze, trumna z nieznanym żołnierzem miała symbolizować wszystkich bezimiennych poległych, niezależnie od miejsca bitwy, pochodzenia czy formacji. Do udziału w przygotowaniach zaproszono wojsko i środowiska kombatanckie. Spośród piętnastu wskazanych pól bitewnych wojny 1918–1920 wylosowano jedno – Lwów. Los z „Miastem zawsze wiernym” wyciągnął Józef Buczkowski, kawaler Orderu Virtuti Militari.

29 października 1925 roku, na Cmentarzu Obrońców Lwowa, dokonano ekshumacji kilku bezimiennych grobów żołnierzy poległych w walkach o miasto. Znaleziono w nich zwłoki sierżanta, kaprala oraz ochotnika, przy którym złożono maciejówkę z orzełkiem. Ostateczny wybór jednej z trumien przypadł Jadwidze Zarugiewiczowej – matce ochotnika poległego pod Zadwórzem. Jej gest miał charakter symboliczny – wskazywał, że ofiara jednego żołnierza ma reprezentować wszystkich poległych.

Pogrzeb bohatera

Szczątki przewieziono koleją do Warszawy, gdzie 2 listopada 1925 roku odbył się uroczysty pogrzeb państwowy. Kondukt z trumną przeszedł z Dworca Głównego przez Aleje Jerozolimskie, Nowy Świat i Krakowskie Przedmieście do archikatedry św. Jana. Tam odprawiona została Msza św., którą celebrował metropolita warszawski kardynał Aleksander Kakowski. Kazanie wygłosił ks. prałat Antoni Szlagowski, który mówił m.in.: „Kim jesteś ty? Nie wiem. Gdzie dom twój rodzinny? Nie wiem. Kto twoi rodzice? Nie wiem i wiedzieć nie chcę i wiedzieć nie będę aż do dnia sądnego. Wielkość twoja w tem, żeś nieznany.”

Po zakończeniu liturgii trumna została przeniesiona pod arkady Pałacu Saskiego i złożona w specjalnie przygotowanej niszy. Na kamiennej płycie nagrobnej wyryto napis: „Tu leży żołnierz polski poległy za Ojczyznę”. Prezydent Rzeczypospolitej Stanisław Wojciechowski zapalił znicz, który miał płonąć nieprzerwanie.

Dalsze dzieje Grobu Nieznanego Żołnierza

W okresie II Rzeczypospolitej Grób był miejscem najważniejszych uroczystości państwowych: 3 maja, 11 listopada, rocznic bitew i defilad wojskowych. Swoje wieńce składali tu prezydenci, przedstawiciele rządu, korpusu dyplomatycznego, duchowieństwa i organizacji kombatanckich. Pełniono przy nim wartę honorową, a jego obecność w przestrzeni stolicy miała również wymiar edukacyjny i wychowawczy.

Przez lata międzywojenne utrzymywał się niepisany zwyczaj zdejmowania nakrycia głowy i pochylania jej oraz zakaz palenia papierosów i prowadzenia głośnych rozmów w pobliżu. Żołnierzy obowiązywało oddanie honorów poprzez salutowanie, a przy zatrzymaniu – zdjęcie czapki.

Po wybuchu II wojny światowej i zajęciu Warszawy przez Niemców Grób pozostał miejscem cichego oporu i pamięci. W czasie okupacji warszawiacy nie przestali składać tu kwiatów. W grudniu 1944 roku Pałac Saski został wysadzony przez Niemców. Ocalały jedynie trzy środkowe arkady z miejscem pochówku obrońcy Lwowa.

Po zakończeniu wojny, w 1946 roku, podjęto decyzję o odbudowie Grobu w jego dotychczasowym miejscu. Nową aranżację zaprojektował Henryk Grunwald. Wprowadzono zmiany i usunięto większą część bitew, które godziły w „wieczną przyjaźń ze Związkiem Radzieckim”. Na kratach umieszczono najwyższe odznaczenia wojskowe: Krzyż Virtuti Militari (pominięto rok jego ustanowienia – 1792), na środkowej Krzyż Grunwaldu (usunięty w 1992 r.), nad którym górował orzeł bez korony oraz Krzyż Walecznych (z mylnym rokiem 1918 zamiast 1920). Ponowne odsłonięcie Grobu Nieznanego Żołnierza odbyło się 8 maja 1946 r. Od tego też dnia wprowadzono całodobową wartę honorową. W PRL Grób zachował swój ceremonialny charakter, choć prezentowane na nim treści były podporządkowane ówczesnej polityce historycznej.

2 czerwca 1979 r., przy Grobie Nieznanego Żołnierza modlił się św. Jan Paweł II, podczas pierwszej podróży do Polski.

Podczas pamiętnej homilii zakończonej frazą: „Niech zstąpi Duch Twój…”, papież odniósł się też bezpośrednio do Grobu Nieznanego Żołnierza. „W dziejach Polski — dawnych i współczesnych — grób ten znajduje szczególne pokrycie. Szczególne uzasadnienie. Na ilu to miejscach ziemi ojczystej padał ten żołnierz. Na ilu to miejscach Europy i świata przemawiał swoją śmiercią, że nie może być Europy sprawiedliwej bez Polski niepodległej na jej mapie? Na ilu to polach walk świadczył o prawach człowieka wpisanych głęboko w nienaruszalne prawa narodu, ginąc „za wolność naszą i waszą”? „Gdzie są ich groby, Polsko! gdzie ich nie ma! Ty wiesz najlepiej — i Bóg wie na niebie!” (Artur Oppman, Pacierz za zmarłych)”, mówił papież.

I dalej: „Przyklęknąłem przy tym grobie, wspólnie z Księdzem Prymasem, aby oddać cześć każdemu ziarnu, które — padając w ziemię i obumierając w niej, przynosi owoc. Czy to będzie ziarno krwi żołnierskiej przelanej na polu bitwy, czy ofiara męczeńska w obozach i więzieniach. Czy to będzie ziarno ciężkiej, codziennej pracy w pocie czoła na roli, przy warsztacie, w kopalni, w hutach i fabrykach. Czy to będzie ziarno miłości rodzicielskiej, która nie cofa się przed daniem życia nowemu człowiekowi i podejmuje cały trud wychowawczy(…) To wszystko: dzieje Ojczyzny, tworzone przez każdego jej syna i każdą córkę od tysiąca lat — i w tym pokoleniu, i w przyszłych — choćby to był człowiek bezimienny i nieznany, tak jak ten żołnierz, przy którego grobie stoimy…”.

Grób Nieznanego Żołnierza w III RP

Po 1989 roku Grób przeszedł modernizację i rozszerzono katalog bitew oraz wydarzeń wojennych upamiętnionych na tablicach. Wskazano nowe lokalizacje – m.in. Monte Cassino, Tobruk, Arnhem, Narwik, Powstanie Warszawskie – odtwarzając pełniejsze spektrum polskiego wysiłku zbrojnego w XX wieku. W 2016 roku pojawiły się miejsca związane z czynem zbrojnym powojennego podziemia niepodległościowego.

Obecnie Grób Nieznanego Żołnierza pozostaje miejscem centralnych uroczystości państwowych i wojskowych. Pełniona jest przy nim całodobowa warta przez żołnierzy Batalionu Reprezentacyjnego Wojska Polskiego. To tutaj odbywają się apele poległych, składane są wieńce, wygłaszane przemówienia podczas świąt narodowych i rocznic historycznych. Tu przejmują zwierzchnictwo nad Wojskiem Polskim prezydenci, również tu rozpoczynają swoją posługę w armii kolejni biskupi polowi.

W setną rocznicę jego odsłonięcia Grób nadal spełnia swoją podstawową funkcję – jest miejscem, w którym Rzeczpospolita składa hołd wszystkim tym, którzy zginęli w jej obronie, a których nazwisk nigdy nie poznamy. Pozostaje symbolem ofiary, jedności i pamięci.