15 milionów euro na projekt badawczy dotyczący papieża Piusa XII i Żydów

„To jak wygrana na loterii” – cieszy się Hubert Wolf. Historyk Kościoła z Münster otrzymał długoterminowy grant w wysokości oszałamiającej kwoty 15,4 miliona euro na badania nad papieżem Piusem XII i jego stanowiskiem w sprawie Holokaustu. Związek Niemieckich Akademii Nauk ogłosił to w piątek w Moguncji. Tak zwany Program Akademii Studiów Humanistycznych, przyznawany przez Związek, jest unikatowy na skalę światową. Finansowanie zapewniają w równym stopniu rząd federalny i krajowy.

Poglądy na temat Piusa XII są mocno podzielone. Od czasu, gdy Rolf Hochhuth wystawił swój dramat „Namiestnik. Tragedia chrześcijańska” na deskach niemieckich teatrów w 1963 roku, kwestia moralnej odpowiedzialności papieża z czasów II wojny światowej w kontekście Holokaustu nie cichnie. Proces beatyfikacyjny Eugenia Pacellego budzi kontrowersje – nie tylko wśród Żydów.

Wolf od lat bada między innymi kwestię, co Pius XII (1939–1958) wiedział o Holokauście i dlaczego publicznie milczał na temat prześladowań Żydów. Planowano również biografię Pacellego, który w latach 1920–1929 był nuncjuszem apostolskim w Monachium i Berlinie.

Sensacyjne odkrycie

Jednakże, kierunek badań uległ zmianie: po tym, jak Watykan otworzył w 2020 roku archiwa dotyczące pontyfikatu Piusa XII, zespół historyków odkrył – niemal przypadkowo – nieznany wcześniej zbiór dokumentów: prawie 9500 listów błagalnych skierowanych do papieża przez europejskich Żydów w rozpaczliwej potrzebie w latach 1939–1945.

Na tej podstawie historyk opracował zupełnie nowy projekt badawczy: „Prośba do papieża o pomoc”, który przez pięć lat był finansowany przez Fundację Pamięć, Odpowiedzialność i Przyszłość oraz federalne Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Zatwierdzone teraz finansowanie przez Akademię przewidziano na 25 lat.

Wolf podkreśla, że ​​petycje, zróżnicowane odpowiedzi Watykanu i skomplikowane procesy decyzyjne, świadczące o  „pewnym chaosie”, są kluczowe dla zrozumienia zachowania papieża i Kurii Rzymskiej podczas II wojny światowej.  Ambasador Niemiec przy Stolicy Apostolskiej, Bernhard Kotsch, oświadczył w styczniu br., że projekt leży w niemieckim interesie narodowym.

Co wiedział papież?

Czy papież i jego współpracownicy byli gotowi pomagać prześladowanym Żydom? Jak powszechne były postawy antysemickie w Kurii Rzymskiej? Wolf bada te kwestie, a także kim byli petenci i jakie były ich powody, dla których zwrócili się do papieża. „Ich petycje, pochodzące z całej Europy i napisane w różnych językach i stylach, odzwierciedlają pełną różnorodność życia żydowskiego, sugestywnie obrazują doznane cierpienie i dają świadectwo nadziei na zbawienie” – napisał zespół badawczy. Celem jest ponowne usłyszenie ich głosu.

Wolf i jego zespół przeczytali do tej pory ponad 2000 listów i wyciągnęli wstępne wnioski. Historyk podkreśla, że ​​skupienie się wyłącznie na Piusie XII byłoby zbyt wąskim spojrzeniem. Sam papież czytał około dziesięciu procent petycji, a następnie zazwyczaj stosował się do zaleceń swoich współpracowników. Jest również oczywiste, że w Kurii byli zarówno jawni antysemici, jak i osoby bardzo prożydowskie.

Można założyć, że zwierzchnik Kościoła i Kuria Rzymska byli bardzo dobrze poinformowani o sytuacji Żydów – i debatowali nad możliwymi działaniami. Stolica Apostolska często udzielała pomocy: finansowej lub poprzez ułatwianie emigracji. Organizowała wizy i paszporty oraz finansowała przeprawy statkami. Wstępna ocena historyka nie potwierdza zarzutu, że sam Pius XII pomagał ochrzczonym Żydom.

Wolf planuje wykorzystać technologię cyfrową do oceny i publikacji tego unikatowego zbioru źródeł historycznych. Jak inaczej można by wykonać to syzyfowe zadanie? 17 386 stron petycji jest przechowywanych w 1100 skrzyniach archiwalnych w sześciu archiwach watykańskich. Są one napisane w 17 językach, a 55,3 proc. z nich jest sporządzonych ręcznie, podkreśla historyk. Materiał dotyczący procesu decyzyjnego w Kurii liczy 56 329 stron w dwunastu językach, a 58,7 proc. jest sporządzonych ręcznie.

Sztuczna inteligencja zostanie wykorzystana do analizy i przejrzystego przedstawienia procesów decyzyjnych w Kurii. Zostanie utworzona baza danych zawierająca informacje biograficzne o petentach i watykańskich decydentach, które następnie zostaną przeanalizowane za pomocą metod wspomaganych komputerowo. Wyniki zostaną udostępnione publicznie na przyjaznej dla użytkownika, wielojęzycznej stronie internetowej.