Abraham Joshua Heschel: „Bóg szukający człowieka”

Od dawna oczekiwana książka „Bóg szukający człowieka, Filozofia judaizmu” autorstwa Abrahama Joshuy Heschela ukazała się w krakowskim Wydawnictwie „Esprit”. Jest to jedna z najważniejszych książek teologicznych XX w. napisana przez światowej sławy teologa i filozofa żydowskiego, którego setną rocznicę urodzin obchodzono w ubiegłym roku.

Dzieło Heschela jest nie tylko apologią judaizmu. Żydowski uczony próbuje pokazać w zsekularyzowanym świecie Zachodu znaczenie religii w ogóle, a w sposób szczególny – skarby judaizmu. W programowym dziele teologicznym „Bóg szukający człowieka” pisze o Bogu, który potrzebuje człowieka, a świadomość partnerstwa z Bogiem jest źródłem religii. Autor stara się ukazać, że współczesne podejście człowieka do kwestii wiary i Boga naznaczone jest błędem leżącym u samych podstaw. Człowiek mówi o Bogu, nie znając właściwego języka, pragnie dosięgnąć boskości, używając własnych sił. Heschel wskazuje na konieczność zmiany tej perspektywy.

Autor stawia religię w świetle trudnych pytań, zarówno formułowanych przez współczesną naukę, jak i tych, które rodzą się w sercu człowieka wobec zła świata, szczególnie tragedii minionego stulecia. Zrozumieć, że doświadczanie Boga nie jest czymś wypływającym od człowieka, ale staraniem samego Boga, który wychodzi człowiekowi na spotkanie. Biblia nie mówi o poszukiwaniu Boga przez człowieka – mówi przede wszystkim o poszukiwaniu człowieka przez Boga. Dla Heschela Bóg to nie „niewzruszony poruszyciel”, lecz „najbardziej wzruszony poruszyciel”.

W „Bóg szukający człowieka, Filozofia judaizmu” Heschel przedstawia wizję Boga człowieka i świata zakorzenioną w „biblijnej wizji rzeczywistości”. „Biblia nie jest teologią dla człowieka, ale antropologią dla Boga” – pisał. W centrum swojej myśli zawsze stawiał Boga. „Moje życie jest ukształtowane przez wszelkiego rodzaju wierności: wobec mojej rodziny, przyjaciół, narodu, konstytucji USA etc. Każda z tych wierności ma swoje ostateczne zakorzenienie w jednym ostatecznym odniesieniu – wierności wobec Boga, wierności moich wszystkich wierności”.

Heschel pisze o Bogu i religii, rozważając najważniejsze pojęcia i cechy charakterystyczne judaizmu; zastanawia się nad kwestiami bojaźni, czasu, prorokowania. Wydaje się, że „Bóg szukający człowieka, dzieło jego życia, jest książką, która może „ocalić” religię w oczach wielu wątpiących.

Abraham Joshua Heschel światowej sławy teolog i filozof żydowski, poeta, działacz społeczny. Urodzony 11 stycznia 1907 r. w Warszawie, Heschel był potomkiem najwybitniejszych polskich rodów chasydzkich przez wielu uznawany jest za proroka naszych czasów i pioniera dialogu międzyreligijnego. Studiował w Berlinie, doktorat opublikował na krakowskiej Akademii Umiejętności (Die Prophetie – O istocie proroctwa, 1936). W lecie 1939 r. Heschel wyjechał do Anglii, a stamtąd po sześciu miesiącach do Stanów Zjednoczonych, które stały się jego drugą ojczyzną. Do Polski już nigdy nie przyjechał. Choć Polska jawiła się mu jako jeden wielki żydowski cmentarz, tutaj matka Heschela, trzy siostry i prawie wszyscy bliscy zostali zamordowani przez hitlerowców, to kraj nad Wisłą pozostał dla niego duchową ojczyzną. Tutaj zrodził się chasydyzm, najdroższy mu skarb i źródło mądrości. Do końca życia miał świadomość cudownego ocalenia. „Mówię jako ten któremu udało się opuścić Warszawę – miasto w którym się urodziłem – zaledwie na sześć tygodni nim zaczęła się tragedia. Kresem mej podróży był Nowy Jork, ale równie dobrze mógł to być Oświęcim lub Treblinka. Jestem jak głownia wyciągnięta z pożogi, która pochłonęła i obróciła w popiół mój lud” – napisał w eseju „Żadna religia nie jest samotną wyspą”.

Od 1945 r. do śmierci w 1972 r. Heschel był profesorem żydowskiej etyki i mistycyzmu w Jewish Theological Seminary w Nowym Jorku. Jak wspominali jego studenci nie był tylko kierownikiem tej katedry lecz on ją uosabiał. Nazywano go „etycznym mistykiem” albo mistycznym etykiem”. Przez 27 lat działalności w seminarium i na innych uczelniach Heschel wywarł duży wpływ na judaizm amerykańskich, przede wszystkim na synagogę konserwatywną, która łączy tradycję religijną z otwarciem na problemy współczesności. Pisał w czterech językach: hebrajskim, jidisz, niemieckim i angielskim, w którym powstało najwięcej jego tekstów i są najbardziej znane. Najważniejsze prace z okresu amerykańskiego to: Man is Not Alone (1951; przekład polski: Człowiek nie jest samotną wyspą, Kraków 2001), God in Search of Man (1955; Bóg szukający człowieka, Kraków 2008) , The Sabbath (1951; Szabat i jego znaczenie dla współczesnego człowieka, Gdańsk 1994 ), The Earth is the Lord`s (1950; Pańska jest ziemia, Warszawa 1996) The Prophets (1962; Prorocy). Heschel zdobył uznanie nie tylko środowisk żydowskich. Do grona bliskich i przyjaciół Heschela należeli m. in. tacy katoliccy intelektualiści, jak Thomas Merton, Gustaw Weigel, benedyktyński opat z Vermont o. Leo Rudolf. Wśród protestantów byli nimi teolodzy: Reinhold Niebuhr i Paul Tilich. Niebuhr mówił o nim, że „jest najbardziej autentycznym prorokiem życia religijnego w naszej kulturze”. Po śmierci wydawane przez jezuitów pismo „America” poświęciło mu cały numer.

Abraham Joshua Heschel, Bóg szukający człowieka, Filozofia judaizmu, Tłum. Albert Gorzkowski, 550 s. Kraków 2008