„Antoni Michalak. Wiele opowieści” – wystawa w Muzeum Archidiecezji Warszawskiej

Wystawa „Antoni Michalak. Wiele opowieści” w Muzeum Archidiecezji Warszawskiej została otwarta w czwartek 8 maja w niezwykłych okolicznościach – wśród bicia dzwonów wszystkich kościołów   Starego Miasta  ogłaszających światu nowego papieża i hucznych oklasków przejętych tym faktem gości licznie zgromadzonych gości. A przecież i tak zaproszenie na wernisaż zapowiadało wyjątkową wystawę – bo w pięćdziesiątą rocznicę śmierci tego twórcy oraz stulecie powstania Bractwa św. Łukasza, którego Antoni Michalak był znaczącym uczestnikiem.

I to właśnie  za sprawą   tego Bractwa i jego siedmiu słynnych  obrazów  z nowojorskiej Wystawy Światowej z 1939 roku nazwisko Antoniego Michalaka (1902-1975) zostało w ostatnich latach przypomniane. Założone w 1925 roku i skupione wokół młodego wówczas profesora Akademii Sztuk Pięknych Tadeusza Pruszkowskiego (1888-1942) bractwo stawiało sobie wyższe cele w sztuce – podporządkowanie  etosowi pracy szlachetnej i rzetelnej w poszukiwaniu dróg twórczego rozwoju, w duchu średniowiecznego cechu. W 1938 roku Bractwo św. Łukasza  dostało rządowe zamówienie na obrazy przedstawiające polską historię do polskiego pawilonu na Światowej Wystawie EXPO 1939 w Nowym Jorku. Tematy do siedmiu  obrazów zaproponowali trzej wybitni historycy –  Oskar Halecki, Jan Kucharzewski i Roman Dyboski – i były to: Zjazd Gnieźnieński roku 1000, chrzest Litwy roku 1386, ugruntowanie polskiej wolności obywatelskiej przywilejem „neminem captivabimus…” w roku 1430, Unia Lubelska roku 1569, gwarancje tolerancji religijnej przyjęte przez konfederację warszawską cztery lata później, odsiecz Wiednia roku 1683 i Konstytucja 3 Maja 1791 roku.

Uczeni  dostarczyli też malarzom wiedzy o szczegółach – kolorach, strojach, meblach, orderach, chorągwiach, etc. Największą i ciekawostką, i atrakcją wielkoformatowych obrazów – każdy o rozmiarach 128 X 200  cm –  było ich wykonanie,  bo była to praca naprawdę zbiorowa: każdy artysta malował to, do czego był najlepiej przygotowany –  twarze, postaci, stroje, architekturę, przyrodę w tle. Pracowali  w Kazimierzu n. Wisłą, w willi swego mistrza, bo tam Tadeusz Pruszkowski miał wielką pracownie, którą im  udostępnił.

Wszystkie obrazy zostały zaprezentowane polskiej publiczności  na wernisażu w grudniu 1938 roku w Instytucie Propagandy Sztuki w Warszawie,  po czym 28 lutego następnego roku   wypłynęły „Batorym” z Gdyni do Nowego Jorku. I były wielką  atrakcją  polskiego pawilonu.

I  – na szczęście – na tym ich dzieje się nie skończyły, słuch po nich nie zaginął. Po wybuchu wojny polski pawilon został szybko zamknięty, a wyposażenie rozparcelowane w różnych miejscach. Obrazy Łukaszowców  – jak je nazywano – zostały  zdeponowane w  Kolegium Jezuitów  Le Moyne College w Syracuse w stanie Nowy Jork, gdzie od 1958 r. były  prezentowane  w  bibliotece.  I cały czas ich status był jasno określony: były zdeponowane.  Antoni Michalak wojnę przeżył i  nie stracił kontaktów z żyjącymi w większości za granicą członkami Bractwa św. Łukasza

–  Starania o powrót obrazów, czy choćby zainteresowanie ich losem, dziadek podejmował od razu w 1945 roku – opowiadał mi w 2022 roku  Adam Michalak, wnuk Antoniego  –  potem, już w latach siedemdziesiątych i później,  włączyli się w to obaj jego synowie, mój tata Janusz i stryj Tadeusz, zresztą także malarze.

Na pewno Antoniemu Michalakowi nie pomagał w tych staraniach jego wizerunek artystyczny: był wybitnym malarzem tematyki religijnej, współpracował z Janem Henrykiem Rosenem w przygotowaniu dekoracji do papieskiej kaplicy w Castel Gandolfo, od 1936 roku należał do  Stowarzyszenia Katolickich Artystów Plastyków „Ars Christiana”, w czasie wojny był aktywnym uczestnikiem konspiracji włącznie z ratowaniem zagrożonych żydowskich  przyjaciół, po wojnie  upominał się o los Kazimierza i wykładał na KUL-u.

– Ale  nikogo zostawione w Ameryce obrazy nie obchodziły, a ci nieliczni, których być może ich  los   obchodził, zapewne bali się podejmować jakiekolwiek działania –  opowiadał mi Adam Michalak  –  „Łukaszowcy”  mieli przecież opinię malarzy sanacyjnych, nie wpisywali się w socrealistyczną  rzeczywistość.

Tymczasem w Kazimierzu nad Wisłą, jak to w Kazimierzu, życie artystyczne kwitło.  Jeden z synów malarza,  Tadeusz Michalak,  był prezesem Towarzystwa Przyjaciół miasta Kazimierza Dolnego (powołanego, bagatela, w 1925 roku!)  i założył lokalne czasopismo „Brulion Kazimierski”. To tam, w pierwszym numerze, w 2001 roku ukazał się historyczny już dziś artykuł Roberta Wójcika „Historia Polski w siedmiu odsłonach”.  I po licznych przygodach,  przy wsparciu polonijnego działacza Petera Obsta, poważnej interwencji dr Izy Galickiej – odkrywczyni w Kosowie Lackim w 1964  roku słynnego dziś obrazu „Ekstaza Świętego Franciszka” El Greca –  w 2022 roku obrazy „łukaszowców” dzięki  zaangażowaniu ministra Piotra Glińskiego wróciły do Polski. Dziś są eksponowane w Muzeum Historii Polski, a Antoni Michalak wraca na wystawy.

Do Muzeum Archidiecezji Warszawskiej  – położone  „dwa kroki” od katedry, połączone   z nią napowietrznym łącznikiem –  wraca akurat w półwiecze od swojej śmierci. Ze wzruszeniem mówił o tym jego syn Janusz Michalak pokazując wyeksponowane na wystawie projekty witraży do warszawskiej archikatedry, którymi Antoni Michalak  jeszcze  przed wojną, jako młody artysta,   wygrał konkurs z samym Józefem Mehofferem.

Na wystawie, oprócz dzieł o tematyce religijnej – w tym intrygujące obrazy Jezusa Miłosiernego z 1934 roku (!) czy  wspaniałe „Ukrzyżowanie z Marią Magdaleną” eksponowane na co dzień na KUL – zobaczymy portrety, obrazy alegoryczne, pejzaże, szkice przygotowawcze oraz projekty witraży, fresków i rzeźb. Kuratorka wystawy, Anna Krawczyk, dotarła nie tylko do rodziny artysty, ale i wielu właścicieli jego prac. Dzięki temu zobaczymy wzruszający portret chłopca z psem, czyli małego Alfreda Chłapowskiego w wyraźnej przyjaźni z dużym owczarkiem.

Kuratorka znalazła też  unikatowe eksponaty, w tym Katalog I wystawy Bractwa św. Łukasza z 1928 roku czy dwa szkice do portretów Jarosława Iwaszkiewicza, z którym malarz prowadził wieloletnią rozległą korespondencję.  Zobaczymy tez  figurkę  z szopki studenckiej ASP w Warszawie, makietę  Kazimierza Dolnego czy  oryginalne przybory malarskie artysty oraz niepublikowane dotąd fotografie. Część prac jest prezentowana publiczności po raz pierwszy.

Wystawa będzie czynna do 29 czerwca, przygotowany jest cykl 6 wykładów oraz dwa spacery po Warszawie śladami Antoniego Michalaka. Szczegóły na stronie Muzeum Archidiecezji Warszawskiej.