Chrześcijańskie korzenie Europy w obliczu kryzysu demokracji i praw człowieka

Wykład prof. Massimo Faggioli oraz panel dyskusyjny z udziałem kard. Ladislava Nemeta, Klausa Welle, Woutera Beke i dr Victorii Martin de la Torre rzuciły światło na znaczenie chrześcijańskiego dziedzictwa Europy w kontekście współczesnych wyzwań. Od papieskich przemówień Jana Pawła II, Benedykta XVI i Franciszka po debatę o kryzysie uniwersalnych wartości – Europa stoi przed koniecznością powrotu do swoich korzeni, by sprostać sekularyzacji, nacjonalizmowi i zagrożeniom dla demokracji. W Krakowie trwa XXV Międzynarodowa Konferencja “Rola Chrześcijan w Procesie Integracji Europejskiej”, w tym roku pod hasłem „Samotna Europa?”.

Prof. Massimo Faggioli, profesor Trinity College w Dublinie i felietonista „Commonweal”, w swoim wykładzie wprowadzającym do konferencji zatytułowanym „Papieskie przemówienia do Europy i o Europie: Jan Paweł II, Benedykt XVI i Franciszek” przedstawił różne akcenty nauczania papieskiego w kontekście tożsamości europejskiej, chrześcijańskich korzeni kontynentu oraz wyzwań współczesności.

Jan Paweł II, przemawiając w 1988 roku przed Parlamentem Europejskim, podkreślał głęboki związek Kościoła z Europą, wskazując na konieczność „oddychania oboma płucami” – wschodnim i zachodnim. Jako papież pochodzący z Europy Środkowej, akcentował rolę wolności obywatelskiej i religijnej, dystansując się od wypaczeń, takich jak ekstremizm religijny czy mesjanizm polityczny, który, jak ostrzegał, prowadzi do tyranii. Z pokorą przyznawał, że zarówno Europa, jak i Kościół mają w swojej historii błędy, ale z czasem stawał się mniej optymistyczny, dostrzegając narastającą sekularyzację i postchrześcijański charakter kontynentu. Wzywał do nowej misji ewangelizacyjnej, podkreślając, że Europa nie może ignorować swoich chrześcijańskich korzeni.

Benedykt XVI, już jako kardynał, a później papież, wskazywał na chrześcijańskie korzenie jako fundament tożsamości Europy. W przemówieniu do Europejskiej Partii Ludowej podkreślał, że wartości chrześcijańskie powinny kierować debatą publiczną, nie jako forma nietolerancji, lecz jako sposób oświecania sumień. Dostrzegał kryzys zaufania w Europie, związany z globalizacją i sekularyzacją, oraz, podobnie jak Jan Paweł II, krytykował nadużywanie religii do celów imperialistycznych. Benedykt XVI chwalił Europę za jej zdolność do samokrytyki, co odróżnia ją od innych kultur, oraz pozytywnie oceniał rolę religii w USA, co miało wpływ na rozwój neotradycjonalnych form katolicyzmu.

Papież Franciszek, jako pierwszy papież spoza Europy, mówił o Europie jako „podstarzałej i zmęczonej”, tracącej swoją misję i dystansowanej przez świat. Wzywał do powrotu do chrześcijańskich korzeni, akcentując godność osoby ludzkiej, wolność religijną i konieczność przeciwstawiania się ekstremizmom oraz „niewidzialnym imperiom”. Franciszek promował wizję „zdrowego sekularyzmu”, który szanuje relacje między Kościołem a państwem, oraz apelował, by Europa odnalazła siebie, pamiętając o swoich judeochrześcijańskich, greckich i rzymskich korzeniach.

Wszyscy trzej papieże podkreślali znaczenie chrześcijańskiego dziedzictwa Europy i konieczność jego obrony w obliczu sekularyzacji, wielowyznaniowości oraz kryzysu liberalnej demokracji. Różnice wynikają z kontekstu historycznego – od optymizmu Jana Pawła II w latach 80., przez troskę Benedykta XVI o kryzys zaufania, po dystans Franciszka wobec Europy w dobie globalnych wyzwań. Kryzys autorytetu Kościoła, związany m.in. z przestępstwami seksualnymi, dodatkowo komplikuje dialog z kontynentem.

Panel dyskusyjny: Kryzys uniwersalnej koncepcji demokracji i praw człowieka

Dyskusja, moderowana przez ks. Kazimierza Sowę, była okazją do wysłuchania kard. Ladislava Nemeta, metropolity Belgradu i wiceprzewodniczącego Rady Konferencji Episkopatów Europy, Klausa Welle, przewodniczącego Rady Akademickiej Centrum Wilfrieda Martensa, Woutera Beke, przewodniczącego Delegacji ds. stosunków z krajami Azji Południowo-Wschodniej, oraz dr Victorię Martin de la Torre, autorki publikacji „Europa skok w nieznane” i założycielki Stowarzyszenia Forum Abrahama. Dyskusja koncentrowała się na pytaniu, czy uniwersalne wartości demokracji i praw człowieka przeżywają kryzys oraz jak chrześcijańskie dziedzictwo może pomóc w jego przezwyciężeniu.

Kardynał Nemet potwierdził istnienie pogłębiającego się kryzysu praw człowieka, wskazując na lęk jako dominujący motyw w Europie. Podkreślił, że konieczne jest skupienie się na godności osoby ludzkiej, z której wypływają prawa człowieka i demokracja. Zacytował papieża Leona XIV, wzywając do „rozbrajania” mediów pełnych nienawiści i kłamstw. W kontekście bioetyki przypomniał ewolucję nauczania Kościoła – od poglądów Tomasza z Akwinu po współczesne stanowisko Jana Pawła II, że człowiek ma godność i prawo do życia od poczęcia do naturalnej śmierci. Kardynał ostrzegał przed zawłaszczaniem wartości chrześcijańskich przez influencerów i nacjonalistów, a także apelował o większą transparentność w działaniach biskupów. Przywołał encyklikę „Fratelli tutti” papieża Franciszka jako przykład owocnego dialogu międzyreligijnego, który promuje uniwersalne wartości.

Klaus Welle zauważył, że autorytarne tendencje, zarówno w Rosji, jak i na Zachodzie, zagrażają demokracji. W Europie dostrzega rozwój autorytarnej prawicy, która podważa niezależność sądownictwa i mediów. Wskazał na bunt niższej klasy średniej, sfrustrowanej niesprawiedliwym systemem, co napędza ruchy populistyczne, takie jak AfD w Niemczech czy MAGA w USA. Podkreślił, że zarówno lewica, jak i prawica, poprzez politykę tożsamości, redukują przestrzeń dla umiarkowanych poglądów, co osłabia demokrację.

Wouter Beke, odnosząc się do różnic między Europą a USA, zauważył, że europejskie chrześcijaństwo jest bardziej skromne, ale wciąż kształtuje tożsamość kontynentu. Podkreślił historyczną rolę klasztorów, uniwersytetów i reguły „Ora et labora” św. Benedykta. Wskazał, że chrześcijańskie wartości były kluczowe dla powstania deklaracji praw człowieka i budowy europejskiej wspólnoty. Zaapelował, by chrześcijanie odważniej bronili swoich wartości, aby nie zostały one przejęte przez skrajną prawicę. Beke zauważył również, że Europa jest atrakcyjna jako przestrzeń wolności i bezpieczeństwa, w przeciwieństwie do modeli opartych na sile, jak w Rosji czy Chinach.

Dr Martin de la Torre odwołała się do postaci Roberta Schumana, Alcide De Gasperi i filozofa Jacques’a Maritaina, którzy po II wojnie światowej inspirowali Europę do odkrywania wspólnych wartości i sformułowania deklaracji praw człowieka. Podkreśliła, że chrześcijańskie korzenie, choć nie wyłączne, odegrały kluczową rolę w budowaniu tych zasad. Maritain, odwołując się do Akwinaty, akcentował godność człowieka i odpowiedzialność wspólnoty. W obliczu współczesnych kryzysów antropologicznych i geopolitycznych, wezwała do ostrożnego, ale zdecydowanego bronienia praw człowieka, z poszanowaniem ich chrześcijańskich korzeni.

Paneliści zgodzili się, że Europa pozostaje atrakcyjna dzięki swoim wartościom, wolności religijnej, bezpieczeństwu i modelowi pojednania między narodami, co odróżnia ją od innych globalnych potęg. Kard. Nemet podkreślił, że migranci doceniają Europę za wolność i bezpieczeństwo, a Welle i Beke zauważyli, że siła Unii Europejskiej tkwi we wspólnych wartościach i współpracy. Dr Martin de la Torre dodała, że europejski model dialogu i wzajemnego szacunku jest unikalny i powinien być pielęgnowany. Wszyscy zgodzili się, że chrześcijańskie dziedzictwo, mimo wyzwań sekularyzacji i nacjonalizmu, pozostaje fundamentem tożsamości Europy i kluczem do przezwyciężenia kryzysu demokracji i praw człowieka.

W dyskusji zaznaczono, że chrześcijańskie korzenie Europy, choć podważane przez sekularyzację i kryzysy współczesności, pozostają istotne dla budowania tożsamości i wartości kontynentu. Papieskie nauczanie, od Jana Pawła II po Franciszka, oraz refleksje panelistów, wskazują na konieczność dialogu, obrony godności osoby ludzkiej i przeciwstawiania się ekstremizmom, by Europa mogła pozostać „sobą” – wspólnotą opartą na wolności, solidarności i szacunku. Apelowano także o nie pozwolenie ruchom skrajnym na wykorzystywanie czy zawłaszczenie religii do celów politycznych.