Czy przeszłość da się zmienić?

Czy w okresie I Rzeczypospolitej możliwe było pojednanie polsko-rosyjskie i katolicko-prawosławne oraz czy można było uniknąć wielu późniejszych sporów i kontrowersji, zastanawiali się historycy z Rosji i Polski w czasie sesji „Od XVI do XVIII wieku: Jak zrozumieć drugą stronę?”.

Odbyła się ona 28 listopada w ramach rozpoczętej w tym dniu w Warszawie konferencji polsko-rosyjskiej „Przyszłość chrześcijaństwa w Europie. Rola Kościołów i narodów Polski i Rosji”.

Prof. Michaił Dmitrijew, specjalista w zakresie dziejów Białorusi i Ukrainy Moskiewskiego Uniwersytetu Państwowego, w obszernym wystąpieniu w języku polskim mówił o – jak się okazuje – licznych wysiłkach i konkretnych przedsięwzięciach podejmowanych przez Kościół prawosławny na terenie dzisiejszej Białorusi na rzecz zbliżenia z Kościołem katolickim w ówczesnej Rzeczypospolitej. Celem tych działań nie było wprawdzie zjednoczenie obu Kościołów, ale pragnienie takiego ułożenia stosunków między nimi, aby w miarę możności nie dochodziło do napięć między nimi.

Zdaniem profesora, w niektórych kołach prawosławnych na Białorusi w tamtym okresie ( XVI-XVII w.) panowało nawet przekonanie, że możliwe jest zbawienie katolików pozostających w swoim Kościele. Było to wówczas wręcz rewolucyjne myślenie, ponieważ powszechnie obowiązywał wtedy pogląd, iż poza własnym Kościołem nie ma zbawienia wiecznego. W XVIII w. prawosławni białoruscy odeszli wprawdzie od tego rodzaju rozumowania, zresztą w dużym stopniu pod coraz silniejszym wpływem Moskwy, ale sam fakt takiego myślenia jest już bardzo znaczący – uważa rosyjski naukowiec.

Zwrócił on uwagę, że przykładów takiego otwartego postrzegania katolików przez prawosławnych na tych ziemiach w tamtym czasie było zresztą znacznie więcej i nie wiadomo, jak potoczyłyby się losy sąsiadujących ze sobą narodów i Kościołów, gdyby nie liczne błędy z obu stron. Według prof. Dmitrijewa, więcej ich popełniła strona katolicka, i to zarówno ludzie Kościoła, łącznie z papieżem, jak i państwo polskie z królem Zygmuntem III Wazą na czele.

Gość z Moskwy stwierdził również, że to nieustępliwość Kościoła katolickiego, a przede wszystkim Stolicy Apostolskiej w sprawie Unii Brzeskiej doprowadziła do jeszcze większego napięcia wokół niej i w efekcie do zaostrzenia stosunków z prawosławiem, zwłaszcza moskiewskim. Podkreślił, że prawosławni na Białorusi skłonni byli przedyskutować niektóre problemy dotyczące Unii, ale napotykali w tej sprawie na nieprzejednane stanowisko strony katolickiej.

Ogólnie prof. Dmitrijew wyraził pewien pesymizm co do możliwości pojednania katolicko-prawosławnego na tamtym etapie stosunków i postaw przywódców obu Kościołów.

W dalszej części swych rozważań zwrócił również uwagę na „konfesjonalizację” polityki polskiej tamtego okresu, szczególnie zaś króla Zygmunta III Wazy. Jego sposób myślenia w ogromnym stopniu wyznaczała przynależność do Kościoła katolickiego i dążenie zarówno do jego obrony, jak i rozszerzania, przede wszystkim na Wschód.

Częściowo polemizował z nim drugi uczestnik tego posiedzenia, prof. dr Hubert Łaszkiewicz z Wydziału Nauk Humanistycznych KUL-u. Za powód do optymizmu uznał on podejmowane wtedy próby poszukiwania i odbudowy jedności, i to zarówno w stosunkach prawosławno-katolickich, jak i w kontaktach prawosławnych ze staroobrzędowcami. Według profesora, okazji do prawdziwego i trwałego pojednania zarówno między Polakami a Rosjanami i innymi narodami wschodniosłowiańskimi (chociaż też bardzo zróżnicowanymi między sobą) było rzeczywiście niewiele, ale nie znaczy to, że nie było ich w ogóle.

Naukowiec z Lublina zaznaczył też, że w owym czasie czynnik religijny odgrywał ogromną rolę w myśleniu i działaniu różnych ludzi. O ich nadziejach i oczekiwaniach na tym tle świadczą w znacznym stopniu m.in. zachowane do dzisiaj zapiski o cudach w księgach prowadzonych przez różne kościoły i sanktuaria.

Spostrzeżenia i uwagi z tej sesji znalazły częściowe przedłużenie na briefingu prasowym, który odbył się po przerwie obiadowej. Uczestniczący w nim hierarchowie obu Kościołów i historycy z obu krajów mówili o wyzwaniach, ale i zadaniach stojących przed Kościołami i narodami Polski i Rosji.

Prof. Leonid Gorizontow z Moskwy podkreślił, że dzieje obu krajów są ze sobą bardzo blisko i ściśle splecione i w gruncie rzeczy nie da się rozpatrywać historii jednego państwa bez uwzględniania drugiego. Zwrócił uwagę, że należy walczyć z utrwalonymi schematami i stereotypami, jak np. z tym, że Polacy i Rosjanie nigdy nie będą mogli się porozumieć i pojednać, gdyż należą ponoć do różnych światów i cywilizacji. Tymczasem okazuje się, m.in. dzięki dialogowi i kontaktom osobistym, że wiele nas łączy i to jest szansa na dalsze zbliżenie i pojednanie obu narodów.

Prawosławny biskup wrocławsko-szczeciński i prezes Polskiej Rady Ekumenicznej abp Jeremiasz i prymas Polski-senior abp Henryk Muszyński zwrócili uwagę na religijny wymiar pojednania i jedności. „Gdyby nie wspólna, mimo podziałów, wiara, nie byłoby Wspólnego Przesłania do narodów Polski i Rosji, podpisanego w ub.r. w Warszawie przez abp. Józefa Michalika i patriarchę Cyryla” – przypomniał hierarcha katolicki. Dodał, że jako ludzie wierzący Polacy i Rosjanie mają wiele do zaoferowania dzisiejszej Europie, zwłaszcza dar nadziei chrześcijańskiej, sięgającej aż poza życie doczesne.