Francuski model finansowania Kościołów

Obowiązujące we Francji konstytucyjna zasada świeckości państwa nie wyklucza finansowania ze środków publicznych działalności religijnej. Pomimo radykalnej separacji państwa i Kościołów, państwo francuskie finansuje utrzymanie zdecydowanej większości budynków sakralnych, dotuje też Kościoły i związki wyznaniowe na wiele sposobów.

Wszystkie teksty z konferencji „Finansowanie Kościołów. Rozwiązania polskie na tle europejskim” publikujemy TUTAJ.

Artykuł 1 Konstytucji Republiki Francuskiej z dnia 4 października 1958 r. stanowi, że „Francja jest niepodzielną, świecką, demokratyczną i socjalną Republiką. Zapewnia ona równość wobec prawa wszystkich obywateli bez względu na pochodzenie, rasę lub religię. Szanuje wszystkie przekonania”.

Ustawa z dnia 9 grudnia 1905 r. o rozdziale kościołów od państwa gwarantuje swobodę wyznawania przekonań religijnych (art. 1), ustanawiając jednocześnie zasadę, że „Republika nie uznaje, nie wypłaca pensji ani nie subsydiuje żadnej religii”. W związku z tym ustawa wprowadziła rygorystyczny zakaz finasowania z publicznych pieniędzy wszelkich wydatków na usługi religijne.

Zakaz finansowania kościołów we Francji wprowadzony na mocy ustawy z 1905 roku podlega szeregowi wyjątków.

1) Wyjątki regionalne

a) Prawo lokalne Alzacji-Mozeli

Prawo lokalne Alzacji-Mozeli obejmuje swym zasięgiem trzy departamenty (Górny Ren, Dolny Ren, Mozela) i jest szczególnym wyjątkiem, ponieważ ten teren został przyłączony do Cesarstwa Niemieckiego (Deutsches Kaiserreich) w latach 1871–1918.

Na terytorium Francji w tych trzech departamentach nie obowiązują przepisy ustawy z 1905 r.

W Alzacji-Mozeli reżim konkordatowy uznaje cztery religie za oficjalne (katolicką, protestancką luterańską i reformowaną oraz judaizm).

Lokalne prawo wyznaniowe przewiduje finansowanie z publicznych środków takich zadań jak: utrzymania budynków, organizacji i świadczenia usług religijnych, a także w przypadku niewystarczających środków dla publicznych placówek religijnych ich dotowania.

Według Bureau des Cultes d’Alsace-Moselle w 2021 r. pułap zatrudnienia dla „religii konkordatowych” wyniósł 1.214 pracowników. Według obliczeń Urzędu ds. Wyznań Religijnych Alzacji-Mozeli (2021) było 925 miejsc pracy przypisanych do Kościoła katolickiego, 261 do wyznań protestanckich i 28 do konsystorzy izraelskich. Ten limit zatrudnienia nie ma jednak zastosowania do duchownych innych wyznań, pełniących takie funkcje jak kapelani wojskowi lub kapelani związani z siłami zbrojnymi.

Duchowni podlegający pod przepisy konkordatu z 1801 roku otrzymują takie samo wynagrodzenie w zależności od ich funkcji. Księża parafialni, rabini i pastorzy otrzymują wynagrodzenie w wysokości od 1.621 do 2.624 euro netto, np. biskup Alzacji, Monsignor Ravel, który sprawuje swój urząd od 4 lat, otrzymuje 4.171 euro miesięcznie, podczas gdy naczelny rabin Strasburga, rabin Weill, który również został mianowany 4 lata temu, otrzymuje 2.624 euro miesięcznie.

Państwo płaci jedynie za utrzymanie miejsc kultu, które do niego należą: katedr, głównych seminariów i pałaców biskupich. Alzacja-Mozela posiada dwie katedry, Notre-Dame w Strasburgu i Saint-Étienne w Metz, dwa pałace biskupie w Strasburgu i seminarium Sainte-Marie-Majeure w Strasburgu.

Według obliczeń Urzędu ds. Wyznań Religijnych Alzacji-Mozeli, pensje „specjalnych urzędników państwowych” – duchownych – kosztują państwo 58 mln euro rocznie.

b) Gujana Francuska

Ustawa z 1905 r. ma zastosowanie do Gwadelupy, Martyniki, Reunion, Saint-Martin i Saint-Barthélemy, ale nie ma zastosowania do Gujany Francuskiej ani do obszarów zamorskich.

Na mocy ustawy z dnia 13 kwietnia 1900 r. wyraźnie wskazano, że wynagrodzenie księży w Gujanie Francuskiej stanowi wydatek stały. Aktualnie budżet roczny na wynagrodzenie dla księży katolickich w tym regionie zamorskim – wynosi 1 milion euro rocznie.

Ponadto dekrety ustawodawcze z 1939 r., znane jako dekrety Mandela, umożliwiły wszystkim grupom religijnym korzystanie z pomocy publicznej.

Zakaz publicznego finansowania kościołów we Francji to tylko częściowa prawda

Zakaz publicznych dotacji dla miejsc kultu religijnego był względny od samego początku wejścia w życie ustawy o rozdziale kościołów od państwa. Pierwsze zmiany zostały wprowadzone przez samą ustawę z 1905 r., a następnie przez inne przepisy, które rozszerzyły zakres wyjątków.

Ustawa z 1905 r. zezwala na finansowanie wynagrodzenia kapelanów ze środków publicznych w celu zapewnienia swobodnego praktykowania przekonań religijnych w instytucjach publicznych, takich jak licea, kolegia, szkoły, hospicja, azyle i więzienia (art. 2).

Przede wszystkim art. 13 upoważnia państwo, departamenty, gminy (i późniejsze EPCI) i zobowiązuje je do ponoszenia niezbędnych wydatków na utrzymanie i konserwację budynków kultu religijnego, których własność została uznana na mocy ustawy z 1905 roku.

W 1920 r. ustawodawca przewidział kolejne odstępstwo, gdy zdecydował, że państwo może przyznać dotację w wysokości 500.000 franków na budowę meczetu w Paryżu.

W 1942 r. artykuł 19 ustawy z 1905 r. został zmieniony i stanowił, że od tego momentu sumy przeznaczone na remonty budynków używanych do publicznego kultu, niezależnie od tego, czy zostały one sklasyfikowane jako zabytki historyczne, czy też nie, były wyłączone z zakazu dotowania, tym samym zezwalając na ich finansowanie.

W 1961 r. ustawodawca przyznał gminom i departamentom prawo do gwarantowania pożyczek zaciągniętych przez związki wyznaniowe, lokalne stowarzyszenia lub grupy stowarzyszeń na finansowanie budynków sakralnych w miastach „rozwijających się”.

Wreszcie, w 2006 r. rozporządzenie zezwoliło na zawieranie umów dzierżawy administracyjnej na rzecz związków wyznaniowych w celu budowy obiektów sakralnych.

Aktualnie władze lokalne mogą, z pewnymi wyjątkami:

– finansować, w tym pośrednio, budowy lub nabywania miejsc kultu religijnego;

– finansować kosztów bieżących budynków religijnych;

– wspierać usługi religijne poprzez udostępnianie pomieszczeń;

– finansować działania lub wydarzenia o charakterze religijnym.

Budynki kościelne = budynki państwowe

Państwo wspiera i utrzymuje budynki kościelne we Francji. Większość budynków sakralnych wzniesionych przed 1905 r., z których zdecydowana większość należała do Kościoła katolickiego, jest aktualnie własnością jednostek samorządu terytorialnego i należy do majątku publicznego.

Przejęcie na rzecz państwa budynków sakralnych jest spuścizną Rewolucji Francuskiej. W 1789 r. majątek kościelny został oddany do dyspozycji Narodu, który był odpowiedzialny za „zapewnienie w odpowiedni sposób wydatków na kult, utrzymanie duchownych i pomoc ubogim” (Décret de l’Assemblée constituante du 2 novembre 1789 déclarant les biens du clergé mis à la disposition de la Nation).

W rzeczywistości jednostki samorządu terytorialnego są finansowo odpowiedzialne za utrzymanie budynków kościelnych od 1907 r., z których 90% należy do Kościoła katolickiego. Na przykład miasto Paryż „posiada obecnie 96 budynków sakralnych, tj. 85 kościołów, 9 świątyń protestanckich i 2 synagogi, za których utrzymanie jest odpowiedzialne”. Szacowany koszt ich utrzymania rocznego to ok. 40 milionów euro.

Finansowe wsparcie ze strony państwa dla miejsc kultu religijnego zostało wprowadzone jako należne prawo państwa, departamentów, gmin do „ponoszenia wydatków niezbędnych do utrzymania i konserwacji obiektów sakralnych” od wejścia w życie ustawy 98-546 z dnia 2 lipca 1998 r.

W 2004 r. Conseil d’État wskazała, że władze lokalne mogą nieodpłatnie nabyć budynek, który został im przekazany przez związek wyznaniowy. Jest to możliwe od czasu wejścia w życie ustawy 1114 z dnia 25 grudnia 1942 r. zmieniającej ustawę z dnia 9 grudnia 1905 r. o rozdziale kościołów od państwa. Tak jest na przykład w przypadku synagogi Grande de la Victoire w Paryżu, która jest własnością miasta.

Orzecznictwo potwierdziło legalność publicznego finansowania religii we Francji

Zjawisko to zostało wyjaśnione przez przedstawicieli Conseil d’État, którzy zauważyli od połowy 2000 r. „odrodzenie sporów sądowych związanych z ustawą z 1905 roku”. Na przykład w 2005 r. Conseil d’État orzekła, że „zasada świeckości nie zabrania przyznawania, w interesie ogólnym i na warunkach określonych przez prawo, przyznawania pewnych dotacji na działalność lub obiekty zależnych od wyznań religijnych”.

W pięciu orzeczeniach wydanych w 2011 r. Conseil d’État określiła również warunki, na jakich jednostka samorządu terytorialnego może, w świetle ustawy z dnia 9 grudnia 1905 r., pokrywać wydatki związane z miejscem kultu lub działalnością religijną. Z decyzji tych wynika, że o ile władze lokalne mogą finansować projekty dotyczące praktyk religijnych lub budynków, o tyle mogą to robić tylko pod pewnymi warunkami:

– projekty te leżą w lokalnym interesie publicznym (lokalny interes publiczny to na przykład rozwój turystyki, kształcenie kulturalne i muzyczne lub ochrona zdrowia i bezpieczeństwa publicznego)

– władze lokalne przestrzegają zasady neutralności w odniesieniu do nich i zasady równości;

– władze lokalne wykluczają wszelkie darowizny, a następnie wszelką bezpośrednią pomoc dla konkretnej religii;

– i wreszcie, aby finansowanie było przeznaczone na projekt leżący w interesie publicznym (zaleca się zagwarantowanie, w szczególności w drodze umowy, że finansowanie zostanie wykorzystane wyłącznie na projekt leżący w interesie publicznym) oraz że wszelkie działania bezpośrednio związane z bezpośrednim praktykowaniem religii powinny być wykluczone.

Doktryna te zmiany w orzecznictwie uznała za otwartą bramę zasady świeckości państwa, upoważniającą władze lokalne do finansowania wyznań religijnych. W rzeczywistości zmiana linii orzeczniczej jest wyrazem świeckości w wersji otwartości, która daje lokalnym przedstawicielom władzy względny margines interpretacji poprzez rozluźnienie zakazu finansowania związków wyznaniowych.

Członkowie Conseil d’État uznali, że całkowity zakaz finansowania co wynika wciąż z treści art. 2 ustawy z 1905 roku „byłby politycznie i prawnie skomplikowany dla równowagi ustanowionej przez ustawodawstwo na przestrzeni ponad wieku”. Observatoire de la laïcité podziela ten pogląd i uznaje, że „obecny system jest zrównoważony i spełnia kryteria ustanowione przez francuski model świeckiego państwa”.

Różnorodność form finansowania działalności religijnej

Ustawa z dnia 2 stycznia 1907 r. wprowadziła elastyczność: niezależnie od formy prawnej stowarzyszeń, kult publiczny może być finansowany zarówno za pośrednictwem stowarzyszeń podlegających ustawie z 1901 r., tzw. stowarzyszenia religijne lub za pomocą stowarzyszeń kultu na mocy ustawy z 1905 roku.

Stowarzyszenia podlegające prawu z 1901 r. nie są zwolnione z ustawowego zakazu dotacji publicznych dla wyznań religijnych, ale są upoważnione do prowadzenia zarówno działalności religijnej, jak i kulturalnej i są one pozbawione korzystnych przepisów (w szczególności ulg podatkowych), z których korzystają stowarzyszenia kultu. I odwrotnie, są one pozbawione potencjalnego finansowania publicznego ze względu na swoją działalność religijną. Z tego powodu wierni mogą być zmuszeni do utworzenia dwóch odrębnych stowarzyszeń, jedno do celów kultu religijnego, a drugie podlegające prawu z 1901 roku w celu gromadzenia środków finansowych na rzecz swojej wspólnoty. To stwarza zwiększone ryzyko nieprzejrzystości kanałów finansowania. Kościoły we Francji bardzo często sięgają po środki publiczne za pomocą działalności stowarzyszeń religijnych (na mocy ustawy z 1901 roku) oraz za pomocą stowarzyszeń kultu (na mocy ustawy z 1905 roku).

Przede wszystkim stowarzyszenia kultu korzystają z ulg podatkowych, które nie są dostępne dla stowarzyszeń zwykłych (z wyjątkiem tych uznanych za działające w interesie publicznym i tych, których jedynym celem jest działalność charytatywna charytatywny lub pomocowy).

Obecne prawo przewiduje możliwość finansowania miejsc kultu ze środków publicznych na wiele sposobów. Artykuł 19 ustawy o rozdziale Kościoła od państwa z 1905 r. upoważnia władze publiczne do ingerencji w utrzymanie i konserwację zabytków. W ramach ogólnej polityki ochrony dziedzictwa kulturowego Ministerstwo Kultury może zatem subsydiować prace (konserwacja, naprawa, restauratorskie) w budynkach sakralnych, które są chronione jako zabytki historyczne.

W ten sposób państwo nie finansuje budynków religijnych jako takich, ale dlatego, że stanowią one zabytki historyczne, zgodnie ze ścisłymi zasadami ochrony zabytków. Te wpisane na listę lub zarejestrowane budynki mogą być własnością państwa, władz lokalnych lub nawet osób prywatnych.

Ponadto wszystkie rodzaje dziedzictwa religijnego (kościoły, meczety, synagogi, świątynie, katedry, kaplice, klasztory, przeoraty, krzyże, kalwarie, świątynie, kolegiaty, baptysteria itp,) mogą być chronione jako zabytki historyczne, jeśli spełniają kryteria określone przez prawo. Ochrona dotyczy również zabytków ruchomych (organy, dzwony, krzyże, rzeźby, ołtarze, skarby, tkaniny itp,). Obowiązują te same kryteria, co w przypadku budynków.

Zgodnie z danymi przedstawionymi przez Ministerstwo Kultury, na dzień 31 grudnia 2012 r. całkowita liczba budynków chronionych jako zabytki wynosiła 43.196. Ponad połowa tych budynków należy do właścicieli publicznych, głównie gmin (50,2%) i państwa (3,6%). Spośród nich 34,6% to obiekty sakralne. W 2012 r. Ministerstwo wyceniło wartość tych budynków na prawie 75 mln EUR (tj. 41,6% środków na zabytki).

System darowizn i opodatkowania mający zastosowanie do budynków sakralnych jest korzystny i obecnie umożliwia promowanie utrzymania dziedzictwa religijnego. Korzyści te przybierają formę zarówno odliczeń podatkowych i całkowitego zwolnienia z niektórych podatków.

Osoby fizyczne i osoby prawne mogą odliczyć darowizny dokonane na rzecz związków wyznaniowych, fundacji lub stowarzyszeń uznanych za działające w interesie publicznym oraz publicznych instytucji religijnych w Alzacji-Mozeli. W przypadku osób fizycznych obniżenie podstawy opodatkowania podatkiem dochodowym wynosi 66% kwoty darowizn, do limitu wynoszącego 20% dochodu podlegającego opodatkowaniu. W przypadku osób prawnych obniżenie podatku wynosi 60% kwoty darowizn, do limitu 2% obrotów.

Kościoły mogą tworzyć fundacje na rzecz utrzymania miejsc kultu religijnego. Oprócz ulg w podatku dochodowym i podatku od osób prawnych, osoby fizyczne mogą odliczyć kwotę równą 75% kwoty darowizny dokonanej na rzecz fundacji, do limitu 50.000 euro. Fundacje są również zwolnione z podatku dochodowego.

Oprócz tych ulg podatkowych istnieje również szereg zwolnień, które pomagają zmniejszyć obciążenia finansowe związane z utrzymaniem budynków religijnych. Z podatku od nieruchomości zabudowanych zwolnione są budynki wykorzystywane do celów religijnych i będące własnością państwa, departamentu, gminy, stowarzyszenia religijnego lub stowarzyszenia kultu.

Budynki religii uznanych w Alzacji-Moselle, gdzie prawo z 1905 r. nie ma zastosowania, są zwolnione z podatku od nieruchomości zabudowanych, na podstawie art. 4 lokalnego kodeksu podatków bezpośrednich. Z kolei budynki religijne należące do misji katolickiej w Gujanie podlegają podatkowi od nieruchomości od nieruchomości zabudowanych.

Budynki religijne będące własnością stowarzyszenia podlegającego ustawie z 1901 r. lub stowarzyszenia kultu są zwolnione z podatku lokalnego pod warunkiem, że są otwarte dla publiczności i nie mogą być uważane za zajmowane prywatnie.

Observatoire du patrimoine religieux wskazuje, że „hojność społeczeństwa, zarówno głównych mecenasów, jak i drobnych darczyńców”, a także długoterminowe dziedzictwo narodowe zależy częściowo od utrzymania istniejących ulg podatkowych.

Raport Senatu z 2005 roku stwierdza, że nie chce żadnych zmian w przepisach podatkowych, które uchylałyby utrzymanie istniejących ulg podatkowych i zniechęcały potencjalnych darczyńców.

Istnieje 45.000 kościołów katolickich, 4.000 protestanckich miejsc kultu, 420 synagog, 150 kościołów prawosławnych, 2.450 meczetów i około 380 buddyjskich miejsc kultu.

Według raportu Senatu z 2005 roku niezależnie od przynależności politycznej rady miejskiej, kościół jest przede wszystkim postrzegany jako element dziedzictwa miasta lub wsi. W rzeczywistości to w mniejszych gminach kościoły są najlepiej utrzymane, ponieważ często są jedynym elementem dziedzictwa kulturowego, w przeciwieństwie do dużych miast.

Zakaz budowania lub nabywania jakichkolwiek miejsc kultu religijnego przez państwo

Ustawa z 1905 r. stanowi, że „władze publiczne mają zakaz budowania lub nabywania jakichkolwiek miejsc kultu religijnego”. Istnieje jednak szereg wyjątków.

Przede wszystkim, budowa budynków sakralnych przez stowarzyszenia religijne może być obecnie przedmiotem długoterminowej dzierżawy administracyjnej na mocy art. L. 1311-2 Code général des collectivités territoriales.

Dzierżawa emfiteutyczna to umowa najmu, która może zostać udzielona przez władze lokalne dzierżawcy na budowę obiektów, które władze będą zajmować i posiadać po zakończeniu dzierżawy.

Artykuł L. 2252-4 tego kodeksu stanowi „Gmina może gwarantować kredyty zaciągnięte na finansowanie budowy, na rozwijających się obszarach miejskich, przez grupy lokalne lub związki wyznaniowe, budynków zaspokajających zbiorowe potrzeby religijne”.

We Francji dyskutuje się na temat rozszerzenie przyznawania gwarancji kredytowych na wszystkie gminy (wiejskie i miejskie). Obecne rozróżnienie między gminami „rozwijającymi się” a pozostałymi gminami nie jest już uzasadnione i wydaje się przestarzałe. W odniesieniu do dzierżaw emfiteutycznych padają propozycje zapewnienie możliwości zakupu budynku po zakończeniu dzierżawy. Ten rodzaj dzierżawy był wykorzystywany od lat trzydziestych XX wieku do budowy budynków religijnych bez naruszania zasady świeckości określonej w art. 2 ustawy z dnia 9 grudnia 1905 r. o rozdziale kościołów od państwa.

Główną różnicą między zwykłą umową najmu a umową najmu emfiteutycznego jest czas trwania i prawa przyznane najemcy. Zwykła umowa najmu jest zazwyczaj zawierana na krótki okres (zazwyczaj 3 lata), podczas gdy umowa najmu emfiteutycznego może trwać od 18 do 99 lat.

Władze lokalne mogą zatem zawrzeć długoterminową umowę dzierżawy z czynszem w wysokości jednego euro (ale z przeniesieniem własności po zakończeniu dzierżawy) na budowę meczetu. Zostało to potwierdzone w wielu orzeczeniach (CAA, Versailles, 3 juillet 2008, Commune de Montreuil sous Bois, n° 07VE01824, arrêt confirmé mais sous d’autres motifs par CE, Ass., 19/07/2011, 320796, Publié au rec).

Od lat trzydziestych XX wieku szeroko stosowana jest praktyka długich dzierżaw (podpisywanych na długi okres i za skromną lub symboliczną cenę), które umożliwiają władzom lokalnym odstępowanie gruntów związkom wyznaniowym. Możliwość ta została potwierdzona przez ustawodawcę w 2006 r. w Code des propriétés des personnes publiques. Spośród 1800 miejsc kultu – kościołów, świątyń, synagog i meczetów – zbudowanych po 1905 r. w regionie paryskim, prawie 500 skorzystało z tego rodzaju dzierżawy.

Na przykład w Gennevilliers (Seine-Saint-Denis) gmina sprzedała działkę o powierzchni 2100 m2 za 1 euro lokalnemu stowarzyszeniu muzułmańskiemu; w 17. dzielnicy Paryża rada miejska przyznała dzierżawę emfiteutyczną projektowi synagogi.

Te dzierżawy są obecnie „bombą zegarową”. W latach 2020-2030 miasto Paryż przejmie około trzydziestu kościołów, kosztem dziesięciu milionów euro. W przyszłości sytuacja ta dotyczyć będzie miast takich jak Marsylia i Montreuil, które podpisały długie umowy dzierżawy na budowę meczetów. Obecnie burmistrzowie nie mają prawnych możliwości zagwarantowania, że miejsce kultu nie zostanie zbudowane na obszarze, który uznają za nieodpowiedni.

Przewodniczący Conférence des évêques de France (Konferencji Episkopatu Francji) uważa, że praktyka długich dzierżaw na budowę miejsc kultu jest „bombą zegarową”. Observatoire du Patrimoine Religieux (Obserwatorium Dziedzictwa Religijnego) określa to jako „aberrację” i zwraca uwagę, że wygaśnięcie długich dzierżaw podpisanych w latach trzydziestych XX wieku spowoduje, że miasto Paryż przejmie około trzydziestu kościołów w ciągu najbliższych dwudziestu do trzydziestu lat. Budynki te będą w złym stanie technicznym i według OPR będą wymagały prac o wartości od pięciu do dziesięciu milionów euro. Obciążenia te zostaną dodane do tych, które gmina już ponosi na utrzymanie istniejącego dziedzictwa religijnego. Przedstawiciel OPR powiedział również, że „krótkoterminowe oszczędności dla wiernych są w rzeczywistości długoterminowym obciążeniem dla finansów publicznych”. Na przykład „oszczędności dla 20% wiernych katolickich doprowadzą po stu latach do tego, że płacić będzie 100% obywateli, w tym ci, którzy nie są katolikami”. OPR zauważa, że „problem jest taki sam w przypadku meczetów” i zastanawia się, czy „właściwe jest, aby na przykład społeczność żydowska, która już utrzymuje własne miejsca kultu, płaciła za utrzymanie meczetu”.

Samofinansowanie się kościołów przy pomocy państwa

W 2013 r. rezerwa Zgromadzenia Narodowego wyniosła 90 mln euro, czyli średnio 130.000 euro na deputowanego. Miejsca kultu zostały sfinansowane 379 razy, co stanowi drugą co do wielkości liczbę projektów. Senat, który reprezentuje władze lokalne i regionalne, skorzystał z rezerwy w wysokości 54 milionów euro w 2013 roku, czyli około 155.000 euro na senatora. Kościoły skorzystały z 539 dotacji przyznanych bezpośrednio na konserwację, restaurację, renowację, dostosowanie do standardów lub wyposażenie, o łącznej wartości 3,3 mln euro.

Asymetrię między religiami we Francji można również wyjaśnić własnością budynków sakralnych: 90% katolickich budynków sakralnych jest własnością władz lokalnych, podczas gdy liczba ta wynosi tylko 12% dla protestantów, 3% dla Żydów i 0% dla buddystów i muzułmanów.

Pomimo sekularyzacji społeczeństwa i spadku praktyk religijnych, budynki sakralne nadal są budowane, głównie ze środków prywatnych. Ich koszt waha się od 500.000 euro za najmniejsze budynki, do 2 do 3 milionów euro, aż po 7 do 8 milionów euro za największe budynki. Jednocześnie, oprócz budowy, pojawia się kwestia utrzymania budynków sakralnych. Według Obserwatorium Dziedzictwa Religijnego 10% budynków jest w poważnym stanie i wymaga pilnych prac, a ponad 30% jest w niepokojącym stanie i wymaga prac w perspektywie średnioterminowej.

We Francji wdrożono tzw. collecte nationale. Jest to krajowa zbiórka od osób fizycznych i firm. Kwalifikują się tylko gminy liczące mniej niż 10.000 mieszkańców we Francji kontynentalnej i mniej niż 20.000 mieszkańców we francuskich terytoriach zamorskich. Nieruchomości muszą mieć właściciela publicznego. Nieruchomości objęte systemem konkordatowym będą kwalifikować się też do pomocy z tego funduszu. Rząd spodziewa się zebrać 200 milionów euro w ciągu czterech lat, aby pomóc w renowacji około tysiąca budynków. Fondation du Patrimoine jest odpowiedzialna za organizację kampanii zbierania funduszy. Osoby fizyczne będą mogły skorzystać z odliczenia od podatku dochodowego w wysokości 75% swojej darowizny, do maksymalnej kwoty 1000 euro. Rząd francuski wprowadził także dofinansowanie oprócz kosztów budowy, na rzecz wsparcia projektu (badania, pomoc w zarządzaniu projektem itp.), dlatego też 10% krajowego funduszu zostanie przeznaczone na ten cel.

Miasto Paryż jest obecnie właścicielem 96 budynków sakralnych – 85 kościołów, 9 świątyń protestanckich i 2 synagog – za których utrzymanie jest odpowiedzialne. Stowarzyszenia zajmujące się dziedzictwem kulturowym, takie jak SOS Paris, World Monument Fund i Observatoire du Patrimoine Religieux (Obserwatorium Dziedzictwa Religijnego) wyraziły zaniepokojenie pogorszeniem się stanu tych miejsc kultu, które są w złym stanie i kosztowne w utrzymaniu, (w tym kościołów La Madeleine, Saint-Eustache, Saint-Sulpice, Notre-Dame-de-Lorette, Saint-Merri i Saint-Séverin, a także świątyni protestanckiej w Les Billettes i synagogi przy rue de la Victoire).

Władze miasta wydają około 70 milionów euro rocznie na utrzymanie kościołów i przeznaczyły 151 milionów euro na renowację budynków sakralnych od 2001 roku. Jednak stowarzyszenia takie jak SOS Paris szacują, że w ciągu najbliższych 15 lat potrzeba 500 milionów euro na odrestaurowanie 85 kościołów należących do miasta. Stawka jest wysoka, ponieważ dziedzictwo religijne Paryża jest niezbędne dla trzydziestu milionów turystów, którzy odwiedzają stolicę każdego roku.

Istnieją alternatywy dla finansowania publicznego. Fundacje i stowarzyszenia, takie jak Sauvegarde de l’art français, pomagają organizować darowizny i sponsoring. Aktywna jest również diecezja paryska, która utworzyła fundację „Avenir du patrimoine à Paris” w celu zbierania darowizn za pośrednictwem Internetu, fundacji rodzinnych lub firm. Celem fundacji było zebranie siedmiu milionów euro do 2017 roku. Inną metodą finansowania są banery reklamowe, które są dozwolone na zabytkach od 2007 r. Renowacja kościoła Saint-Germain-des-Prés jest przykładem udanej współpracy między finansowaniem publicznym i prywatnym. Od 2011 roku kościołowi Saint-Germain-des-Prés udało się zebrać fundusze od zwiedzających i amerykańskiej fundacji. Łączna zebrana kwota to dwa miliony euro. Rada Miasta Paryża zapłaciła za część prac wstępnych (wykopaliska, drenaż), a prywatne fundusze sfinansowały renowację wystroju wnętrza i fresków.

La Fondation du Protestantisme wskazuje, że spośród 4.000 stowarzyszeń religijnych wymienionych we Francji, od 2.000 do 2.500 to protestanckie stowarzyszenia religijne. W praktyce stowarzyszenia te dysponują łącznym budżetem w wysokości od 65 do 70 milionów euro. Fondation du Protestantisme to instytucja kierowana przez Pierre’a Joxe’a i uznana za działającą w interesie publicznym na mocy dekretu z dnia 31 lipca 2001 r., ma możliwość interweniowania na dwa konkretne sposoby w finansowanie miejsc kultu: poprzez samodzielne tworzenie fundacji lub poprzez wspieranie organizacji użyteczności publicznej. Fundacja może wystawić darczyńcom pokwitowanie podatkowe uprawniające ich do ulg podatkowych. Darczyńcy będący osobami fizycznymi mają prawo do ulgi w podatku dochodowym w wysokości 66% darowizny, do limitu 20% dochodu podlegającego opodatkowaniu. Darczyńcy korporacyjni korzystają z ulgi w podatku dochodowym od osób prawnych w wysokości 60% wpłaty, do limitu 5% obrotu firmy bez podatku. Osoby fizyczne podlegające podatkowi majątkowemu (impôt de solidarité sur la fortune) mogą odliczyć kwotę równą 75% darowizny, do limitu 50.000 euro rocznie. Fundacja jest zwolniona z podatku od dochodów z majątku i aktywów. Pomimo istnienia tych narzędzi prawnych, przedstawiciele Fédération Protestante de France przyznają, że „sponsoring pozostaje ograniczonym źródłem finansowania miejsc kultu”.

Fundacja Dziedzictwa Żydowskiego. Organizacja ta została utworzona w 2008 r. w ramach Konsystorza Centralnego. Jednym z jej celów jest zbieranie funduszy na ochronę żydowskiego dziedzictwa religijnego. Według Joëla Mergui, prezesa Konsystorza Centralnego, Fundacja zebrała do tej pory ponad 6 milionów euro. Darowizny są wykorzystywane do finansowania programów mających na celu ochronę dziedzictwa żydowskiego, promowanie edukacji żydowskiej, szkolenie przyszłych rabinów i wspieranie małych społeczności w niebezpieczeństwie.

Fondation pour les oeuvres de l’islam de France (FOIF) została utworzona na mocy dekretu z dnia 31 maja 2005 r. i uznana za instytucję użyteczności publicznej w dniu 25 lipca 2005 r. Jej celem jest poprawa warunków, w jakich francuscy muzułmanie mogą sprawować kult. Jej główną misją jest budowa i zarządzanie muzułmańskimi miejscami kultu, w porozumieniu z burmistrzami zainteresowanych gmin. Fundacja została stworzona między innymi w celu scentralizowania środków finansowych przeznaczonych na pomoc muzułmanom. Przedstawiciele rządu zasiadają w jej zarządzie, Caisse des dépôts et consignations jest zaangażowana w finansowanie, a Fundacja została wyposażona w milion euro w momencie jej założenia.

Finansowanie kościołów ze źródeł zagranicznych

Wreszcie, jeśli istnieje lokalny interes publiczny, władze lokalne mogą finansować projekty, działania, obiekty, organizacje itp. które mają związek z religią, ale nie są wykorzystywane do kultu religijnego.

W przypadku wyznania prawosławnego, zwłaszcza Rosja i w mniejszym stopniu Rumunia, są czasami zaangażowane w projekty budowlane na dużą skalę. Rosyjski rząd jest na przykład właścicielem kościoła prawosławnego w Nicei, a w 2010 roku kupił za 70 milionów euro działkę o powierzchni 8 400 m² nad brzegiem Sekwany, na której niegdyś mieściła się siedziba Météo France. Rosyjski rząd sfinansował obecnie budowę prawosławnego centrum duchowo-kulturalnego, którego całkowity koszt szacowany jest na 100 milionów euro i który ma zostać ukończony w 2016 roku. W skład kompleksu wchodzi centrum parafialne, francusko-rosyjska szkoła dwujęzyczna, centrum kulturalne i kościół. Rosja jest właścicielem projektu i działa w imieniu instytucji religijnej, Patriarchatu Moskiewskiego. Jednak przedstawiciel Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego we Francji powiedział delegacji, że „byłoby lepiej, gdyby Rosja zaangażowała się w skromniejsze projekty, bardziej funkcjonalne, ale liczniejsze i ostatecznie bardziej przydatne dla społeczności francuskiej”.

Finansowanie przez Algierię muzułmańskich stowarzyszeń i miejsc kultu we Francji jest pośrednie, ponieważ odbywa się na mocy umowy między komisją ds. religijnych w Algierii a Wielkim Meczetem w Paryżu. Według ambasadora, Algierczycy są „bardzo przywiązani do roli Wielkiego Meczetu w Paryżu jako symbolu islamu we Francji, a nie tylko islamu algierskiego”. W praktyce finansowanie odbywa się poprzez globalną dotację płaconą przez Algierię na rzecz Wielkiego Meczetu. Wielki Meczet wykorzystuje część tej dotacji na własną działalność, a pozostałą część, na specjalne życzenie, rozdziela między dziesiątki stowarzyszeń, meczetów i miejsc kultu zrzeszonych w ramach Narodowej Federacji Wielkiego Meczetu w Paryżu. Stowarzyszenia otrzymujące dotacje są w przeważającej większości, choć nie wyłącznie, prowadzone przez Franco-Algierczyków. Dotacje te dotyczą budowy i funkcjonowania instytucji religijnych oraz finansowania niektórych działań religijnych Franko-Algierczyków mieszkających we Francji. Ambasador Algierii podkreśla, że „meczet nigdy nie jest w całości finansowany z dotacji, które mogą być wykorzystane na zakup mebli lub, na przykład, na odnowienie dachu budynku lub zainstalowanie systemu ogrzewania, a pieniądze pochodzą głównie z darowizn wiernych”.

Pomoc finansowa Algierii dla francuskiej społeczności muzułmańskiej wyniosła 1,8 miliona euro w 2013 roku (w kwotach od 20.000 do 49.000 euro na projekt), „co pozostaje skromne”, według ambasadora, „w porównaniu z ilością próśb ze strony wiernych”. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych również potwierdziło delegacji, że takie finansowanie jest rzadkie. Według ambasadora „francuskie gminy i rady generalne zwróciły się do rządu algierskiego o pomoc w finansowaniu dużych budynków sakralnych, takich jak w Lyonie i Marsylii”.

Dotacje publiczne na cele państwowe

Niektóre projekty obejmują katolickie miejsca kultu, które są obecnie wykorzystywane do celów kulturalnych, co oznacza, że władze lokalne mogą przyczynić się do ich finansowania. Przewodniczący Conférence des évêques de France (Konferencji Episkopatu Francji) wymienił przykłady Évry, Ivry-sur-Seine, Alfortville i Saint-Denis. Przypadek katedry w Évry, zbudowanej na początku lat 90-tych, jest charakterystyczny: w budynku znajduje się centrum sztuki sakralnej. Rada regionalna, Etablissement Public d’Aménagement de la Ville Nouvelle d’Évry i Ministerstwo Kultury były w stanie dofinansować cały budynek kwotą prawie 2 milionów euro w ramach projektu kulturalnego prowadzonego przez stowarzyszenie na mocy ustawy z 1901 roku.

Społeczność żydowska otrzymuje również środki publiczne na projekty kulturalne. Dostała ona dofinansowanie na budowę europejskiego centrum judaizmu w 17. dzielnicy Paryża, którego całkowity koszt szacowany jest na dziewięć milionów euro, a prace zostały ukończone w 2015 roku. Projekt ten jest typowym przykładem wsparcia udzielanego przez władze lokalne w kontekście religijnym.

Rada Miasta Paryża, która jest właścicielem gruntu, podpisała umowę dzierżawy emfiteutycznej z Consistoire de Paris za roczną opłatą w wysokości 50.000 euro. Kompleks budynków będzie obejmował synagogę, salę wystawową, sale konferencyjne i biura. Konsystorz Centralny podkreśla, że część kulturalna projektu została określona i jest finansowana ze środków publicznych przez państwo.

Rada regionu Ile-de-France również dotuje projekt w wysokości 700.000 euro. Joël Mergui, prezes Konsystorza Centralnego, powiedział delegacji, że „jeśli władze lokalne mogą sfinansować na przykład salę gimnastyczną, kino lub miejsce spotkań dla młodzieży, mogą również sfinansować dom kultury”. Finansowanie publiczne jest uzasadnione, ponieważ według dyrektora Szkoły Rabinicznej, w synagogach istnieją stowarzyszenia kulturalne, które są niezależne od kultu.

Wiara muzułmańska również korzysta z finansowania publicznego. Institut des Cultures de l’Islam został otwarty w Paryżu w listopadzie 2013 roku. Budynek mieści meczet o powierzchni 300 m², a także przestrzenie kulturalne, biura, sale wystawowe, sale szkoleniowe, kawiarnię, herbaciarnię i łaźnię turecką. Aby zbudować budynek, miasto Paryż zainwestowało 13,5 miliona euro, a następnie sprzedało pierwsze piętro (gdzie znajduje się sala modlitewna) stowarzyszeniu, które jest właścicielem Wielkiego Meczetu Paryża za 2,2 miliona euro. Stowarzyszenie to będzie rozliczane z opłat wspólnych, jak w przypadku każdej współwłasności, a także wody, energii elektrycznej i ogrzewania. Jak zauważył mer Paryża, „jeśli chodzi o kult, [gmina] po prostu zapewniła paryskim muzułmanom sale modlitewne, które w pełni sfinansowali i o których wszyscy wiedzą, że są im bardzo potrzebne”. Delegacja uważa to za konkretne i zrównoważone zastosowanie orzecznictwa administracyjnego zezwalającego na współistnienie sfery kulturalnej i religijnej, bez nieporozumień, ponieważ to, co wchodzi w zakres kultury, jest wspierane przez władze lokalne Paryża, a to, co wchodzi w zakres religii, jest finansowane ze środków prywatnych. W Créteil, w regionie Val-de-Marne, rada miejska sfinansowała kulturalną stronę meczetu kwotą miliona euro i zapewnia roczną dotację w wysokości 100.000 euro na działalność kulturalną.

Podsumowanie

Świeckie państwo nie oznacza zakazu finansowania działalności religijnej ze środków publicznych.

Rygorystyczny zakaz finansowania działalności religijnej ze środków publicznych wprowadzono w 1905 roku jest wyrazem wyłącznie idei sprowadzającej się do twierdzenia, że państwo i kościoły są strukturami autonomicznymi i współdziałającymi ze sobą dla dobra wspólnego

Jeśli chodzi o bezpośrednie finansowanie, władze lokalne we Francji mogą zapewnić środki finansowe na:

– konserwację i utrzymanie budynków będących ich własnością;

– bezpieczeństwo i dostępność budynków będących ich własnością;

– naprawę budynków należących do związków wyznaniowych;

– sprzedaż lub renowację miejsc kultu.

Pośrednie finansowanie może przybrać formę :

– gwarancji kredytowych „na obszarach miejskich rozwijających się, na budowę, przez grupy lokalne lub związki religijne, budynków zaspokajających zbiorowe potrzeby religijne” (art. L. 2252-4 i L. 3231-5 Code général des collectivités);

– dzierżawy emfiteutyczne (art. L. 1311-2 Code général des collectivités territoriales);

– udostępniania lokali (art. L. 2144-3 Code général des collectivités territoriales);

– przepisy prawa urbanistycznego umożliwiające władzom lokalnym zachęcanie do tworzenia miejsc kultu;

– oraz dotacje na ochronę zabytków historycznych, gdy budynki są wpisane na listę zabytków.

Finansowanie z zagranicy nie wydaje się pożądane, gdyż służy np. budowaniu islamu i jego zagrożeniu dla tożsamości narodowej we Francji. Te wszystkie obawy muszą być brane pod uwagę przy tworzeniu polskiego modelu finansowania. Z drugiej strony były prezydent Republiki Francuskiej autor książki La République, les religions, l’espérance stwierdził „jaki sens ma mówienie naszym kolegom muzułmanom, że mają takie same prawa jak wszyscy inni, jeśli muszą modlić się w piwnicach lub garażach? Problemy z terroryzmem można znaleźć w piwnicach i garażach, a nie w Wielkim Meczecie w Lyonie czy Paryżu” w wywiadzie dla La Croix z 4 kwietnia 2007, w samym środku prezydenckiej kampanii wyborczej. Jak widać prawidłowo postawione pytanie w kontekście francuskiego zakazu finansowania działalności religijnej ze środków publicznych powinno brzmieć: „Komu to finansowanie służy”.

***
Jest to pełen tekst referatu jaki wygłosił dr Michał Zawiślak z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 7 września br. w Warszawie w ramach konferencji „Finansowanie Kościołów. Rozwiązania polskie na tle europejskim”.