Gniezno: unikatowe dokumenty z XV i XVI w. znalezione pod stertą starych gazet

W Gnieźnie zaprezentowano w czwartek unikatowe dokumenty z XV i początku XVI stulecia, odkryte niedawno w pomieszczeniach na poddaszu katedry gnieźnieńskiej pod stertą gazet z czasów międzywojennych i powojennych. To jedyny tak obszerny zbiór tego typu pism w Polsce.

Prezentacja dokumentów odbyła się w czwartek w Muzeum Archidiecezji Gnieźnieńskiej podczas III Sesji Mecenatu Skarbów Słowa. Spotkanie stanowiło okazję do posumowania autorskiej akcji Archiwum Archidiecezjalnego mającej na celu ratowanie zniszczonych zabytków piśmiennictwa polskiego. Jednocześnie było sposobnością do podziękowania wszystkim tym, którzy się w nią włączyli.

W tym roku do grona Wielkich Mecenasów Skarbów Słowa dołączyli: Klub Lecha Poznań, Stowarzyszenie Kibiców Lecha Poznań oraz polonijna parafia pw. Świętej Trójcy w Windsor w Kanadzie. Podziękowano również indywidualnym darczyńcom. Pamiątkowe dyplomy wręczył wszystkim prymas Polski abp Wojciech Polak.

Spotkanie stanowiło również okazję do ogłoszenia i zaprezentowania niezwykłego znaleziska odkrytego podczas prac porządkowych w pomieszczeniach na poddaszu katedry gnieźnieńskiej, które w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku służyły jako magazyny Archiwum Archidiecezjalnego. Pod stertą gazet z czasów międzywojennych i powojennych znaleziono obszerny zbiór oryginalnych dokumentów z XV i XVI w., a więc z czasów panowania Władysława Jagiełły, gdy archidiecezją gnieźnieńską zarządzali m.in. abp Jakub z Sienna, abp Zbigniew Oleśnicki i abp Jan Łaski.

„Są to dokumenty papierowe mające mniej więcej od 500 do 600 lat” – mówi Adam Kozak z Instytutu Historii PAN. – Dotyczą one funkcjonowania sądu konsystorskiego, czyli najważniejszego sądu duchownego diecezji, który rozpatrywał m.in. kwestie dotyczące dyscypliny duchowieństwa, kwestie małżeństw wśród mieszkańców archidiecezji, czy też przemocy wobec duchownych. Dokumenty te wyglądają podobnie jak dzisiejsze akta sądowe. Są wśród nich między innymi decyzje oficjała, czyli sędziego i pisma stron sądowych” – tłumaczy historyk.

Jak dotąd zidentyfikowano 1500 dokumentów. Oprócz nich w dyspozycji badaczy jest tzw. masa dokumencka, czyli pisma mniej lub bardziej rozdrobnione, które trzeba będzie zidentyfikować i na ile to możliwe poskładać.

„Wyjątkowość tego znaleziska polega na tym, że mamy do czynienia nie z pojedynczymi dokumentami, ale z całym jednolitym tematycznie zbiorem, który doskonale zazębia się ze znanymi dotychczas archiwaliami. Widzimy nie pojedyncze kartki papieru, ale dobrze prosperującą ówczesną administrację kościelną. To jedyny znany nam tego typu zbiór w Polsce” – wyjaśnił Jakub Łukaszewski z Instytutu Historii UAM.

Odkryte dokumenty można podzielić na trzy kategorie: pisma wydawane przez oficjałów i wikariuszy generalnych, dokumenty i listy kierowane do oficjałów oraz pisma procesowe przechowywane zazwyczaj zwinięte w rulon, tutaj jednak w dużej części już rozwinięte. Najstarsze pochodzą z początku XV wieku. Ponadto liczne zachowane odciski pieczęci należących przede wszystkim do kleru, ale nie tylko. Jest wśród nich np. odcisk pieczęci miasta Koła z 1495 r. Publikowane dotychczas pochodzą dopiero z XVIII wieku.

Wybrane dokumenty można było zobaczyć podczas spotkania. Dla zilustrowania, z jak trudnym zadaniem mają do czynienia historycy i specjaliści, w szklanym akwarium wystawiono małą część wspomnianych dokumentów rozdrobnionych, które wymagają zidentyfikowania i złożenia. Na pytanie, jak tego dokonają, Adam Kozak i Jakub Łukaszewski odpowiadają z uśmiechem – jeszcze nie wiemy.

„Trzy miesiące trwała wstępna inwentaryzacja znaleziska. Przed nimi jeszcze wiele pracy: katalogowanie, konserwacja. Ta ostatnia jest szczególnie ważna, bo wiele dokumentów jest bardzo krucha. Jesteśmy więc na początku długiej drogi” – przyznają historycy.

Podczas spotkania zaprezentowano również książkę „Prymasowskie Wyższe Seminarium Duchowne w Gnieźnie (1953-1992) autorstwa ks. dr. Łukasza Kruckiego oraz zrelacjonowano prace wykonane w ostatnim czasie nad dokumentami średniowiecznymi. Natomiast uczestnicy projektu katalogowania starych druków opowiedzieli o wybranych oprawach artystycznych, które udało się zidentyfikować w ostatnim roku.