Historycy apelują o współpracę środowisk badających pomoc Żydom w czasie II wojny światowej

Jakie perspektywy badawcze stoją przed osobami zgłębiającymi temat udzielania pomocy Żydom przez Kościół w Polsce w czasie II wojny światowej? W jaki sposób przedstawiać złożoność ludzkich postaw? – nad tymi kwestiami zastanawiali się uczestnicy dyskusji w ramach 53. Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej Historyków zakonnych, która odbyła się 22 października w Warszawie. Zaapelowali oni również o szerszą współpracę środowisk podejmujących badania nad zjawiskiem pomocy udzielanej Żydom przez duchowieństwo i zakony w okupowanej Polsce.

W dyskusji, którą poprowadziła dr hab. Ewa Rzeczkowska w KUL, wzięli udział dr Martyna Grądzka-Rejak z warszawskiego IPN oraz dr Tomasz Domański z IPN w Kielcach.

Mówili oni m.in. o stanie badań nad zjawiskiem pomocy Żydom przez duchownych i siostry zakonne w Polsce zwracając uwagę na niewielką jeszcze liczbę publikacji oraz brak monografii syntetyzującej temat. Wskazywali m.in. na to, jak cenna w tych badaniach jest perspektywa zakonna. Sygnalizowali również fakt, że wciąż na zbadanie zasługuje złożona problematyka neofitów – osób pochodzenia żydowskiego, które w czasie okupacji prosiły o chrzest.

Historycy mówili o tym, jak trudne jest podawanie danych oraz statystyk odnośnie liczby osób, które przetrwały i którym udzielana była pomoc a także tych, którzy w tę pomoc byli zaangażowani.

Dr Martyna Grądzka-Rejak mówiła o porażających statystykach, zgodnie z którymi spośród miliona dzieci żydowskich przebywających na ziemiach polskich przed II wojną światową okupację miało przetrwać 5 tys. Odnosząc się do badań dr Ewy Kurek historycy wskazywali, że w zgromadzeniach zakonnych mogło się ukrywać ok. 1200 dzieci. Jak podkreślali, nie wiemy, na ile w tę pomoc  zaangażowane były wszystkie siostry ze zgromadzenia, które tej pomocy udzielało; czy np. wszystkie o tym wiedziały.

Mówili również o ogromnej rozpiętości źródeł związanych z zagadnieniem oraz o tym, jak ważne jest, by badać te źródła łącznie. Podkreślali, jak istotne jest konfrontowanie różnych perspektyw – relacji osób udzielających pomocy oraz tych, którym pomocy udzielano, bądź jej odmawiano.

Jak zwracał uwagę dr. Domański, większość źródeł to relacje ukrywanych, dlatego też narracja historyczna przedstawia głównie ich perspektywę. – Najmniej zadajemy sobie pytania o emocje i doświadczenia tej drugiej strony – powiedział.

Podkreślano też znaczenie archiwaliów regionalnych mówiących o całym kontekście i uwarunkowaniach, w jakich realizowana była pomoc.

Uczestnicy spotkania dzielili się tez pewnymi trudnościami związanymi z pracą w archiwach kościelnych, z niedostatecznym ich uporządkowaniem i z brakiem dostępności do materiałów.

W tym kontekście pojawiały się postulaty ułatwiania tej dostępności dla badaczy a także szerszej współpracy środowisk zainteresowanych tematem. Jak wskazywali historycy, może to służyć temu, by obraz badanego zjawiska był pełniejszy i dzięki temu – bardziej odpowiadający prawdzie.

***

Podczas okupacji niemieckiej pomoc ludności żydowskiej niosło ponad dwa tysiące sióstr zakonnych. Ich odwaga, cicha służba i duchowe dziedzictwo są jednym z głównych tematów 53. Ogólnopolskiej Konferencji Historyków Zakonnych, która odbywa się w dniach 22–23 października w Warszawie. Za organizację wydarzenia odpowiadają Komisja Historyczna Żeńskich Zgromadzeń Zakonnych, Ośrodek Badań nad Geografią Historyczną Kościoła w Polsce KUL, Instytut Pamięci Narodowej oraz Centrum Relacji Katolicko-Żydowskich im. Abrahama J. Heschela KUL.

Pierwszy dzień konferencji poświęcony jest badaniom nad zaangażowaniem żeńskich zgromadzeń zakonnych w ratowanie Żydów w czasie II wojny światowej. Historycy prezentują wyniki najnowszych kwerend archiwalnych, które pozwalają przywracać pamięć o siostrach niosących pomoc ofiarom Zagłady.

Drugi dzień obrad dotyczyć będzie sytuacji zgromadzeń zakonnych w Polsce po 1945 roku. W ramach projektu badawczego IPN „Władze komunistyczne wobec Kościołów i związków wyznaniowych 1944–1989” badacze przedstawią analizy działań władz komunistycznych zmierzających do ograniczenia życia zakonnego i działalności charytatywnej sióstr.