Kościół jako azyl twórców – książka IPN o Kościele i kulturze w latach 80.

„Kościół i kultura w latach osiemdziesiątych XX wieku” – to tytuł publikacji, którą wydał katowicki oddział IPN pod redakcją krajowego duszpasterza środowisk twórczych ks. Wiesława Aleksandra Niewęgłowskiego.

W książce zgromadzone są materiały z konferencji „Kościół i kultura w latach osiemdziesiątych”, zorganizowanej w maju w 2010 r. w Warszawie. Jest to cenny dokument z analizami i osobistymi świadectwami ludzi kultury i sztuki, którzy w latach nasilenia komunistycznych represji po ogłoszeniu stanu wojennego znaleźli przestrzeń wolności w Kościele, z którym w wielu wypadkach nie byli mocno lub w ogóle związani.

W pierwszym tekście duszpasterz środowisk twórczych ks. Wiesław Niewęgłowski opisuje najważniejsze wydarzenia po ogłoszeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 r. Pierwsza pomoc dla internowanych działaczy „Solidarności” płynęła z Duszpasterstwa Środowisk Twórczych w kościele św. Anny. Dopiero później, wobec braku zaplecza – wyjaśnia ks. Niewęgłowski – przeniesiono się na ul. Piwną do klasztoru i kościoła św. Marcina. Autor referatu wylicza rodzaje pomocy charytatywnej – finansowej, rzeczowej, prawnej i lekarskiej, jaką udzielało setki osób, a według dokumentacji otrzymało kilka tysięcy twórców w Warszawie. Ostatecznie Konferencja Episkopatu powołała w 1984 r. Krajowe Duszpasterstwo Środowisk Twórczych, zaś krajowym duszpasterze mianowano ks. Niewęgłowskiego. Po roku było już 16 ośrodków diecezjalnych, posługujących ludziom kultury.

Autor wystąpienia wspomina też o bojkocie twórców (brało w nim udział ok. 13 proc. artystów, ale byli to najwybitniejsi przedstawiciele zawodu). Efektem zbliżenia środowiska do Kościoła były konwersje, gdyż wiele osób, będących daleko od chrześcijaństwa odkryło w tym okresie wiarę i poprosiło o chrzest lub inne sakramenty. Twórcy stanowili 10-15 proc. wszystkich ówczesnych konwertytów w archidiecezji warszawskiej.

Historyk IPN prof. Jan Żaryn pisze o kulturze niezależnej w czasach PRL, która rozwijała się dzięki patronatowi Kościoła. Inicjatywom kulturalnym najczęściej patronowały Duszpasterstwo Środowisk Twórczych, bardzo wiele wydarzeń animowanych było w Muzeum Archidiecezji Warszawskiej na Powiślu, Jasna Góra jak zawsze była miejscem wolności i rozwoju kultury narodowej. Ważne dyskusje i spotkania odbywały się także w ramach Tygodni Kultury Chrześcijańskiej.

Prof. Żaryn podaje też statystyki. W bojkocie państwowych instytucji oficjalnych wzięło udział ok. 10 proc. aktorów, 13 proc. plastyków, jak również fotograficy, reżyserzy, poeci. Twórcy nie rezygnowali jednak z kontaktów z publicznością – kościoły i sale parafialne stały się miejscem wystaw i spektakli – kultura niezależna znalazła tu miejsce bezpiecznego schronienia.

Bardzo cenne są zamieszczone w książce świadectwa wybitnych twórców, wspominających ten okres. „W naszej historii kultura zawsze znajdowała w Kościele duchową przystań. Tak było w czasach zaborów, tak też było w latach stalinowskiego terroru. Tak też było w latach osiemdziesiątych, kiedy pod opiekuńcze skrzydła Kościoła chronili się też niekatolicy i niewierzący, a przedstawiciele opozycji, niezależnie od politycznych sympatii, odwoływali się do nauki społecznej Kościoła” – napisał historyk sztuki Andrzej Rottermund.

Historyk prof. Henryk Samsonowicz porównuje wykłady w świątyniach do tajnych kompletów, podczas których uczono prawdziwej, niezakłamanej przez ideologów historii, zaś socjolog prof. Edmund Wnuk-Lipiński stwierdza: „W owym czasie Kościół pełnił rolę niekwestionowanego protektora zalążków społeczeństwa obywatelskiego, które miało dojść do głosu w 1989 r. Dzięki jego pomocy zachowana została nie tylko ciągłość myśli niezależnej oraz poczucie podmiotowości w szerokich kręgach społecznych, ale także przetrwała nadzieja, bez której niemożliwe byłoby wejście na ścieżkę domokratyzacji Polski i konwersji Polaków z klientów komunistycznego państwa w wolnych obywateli. Ta historyczna zasługa musi być pamiętana, niezależnie od bieżących dyskusji nad miejscem i rolą Kościoła w przestrzeni publicznego demokratycznego państwa”.

Kościół i kultura w latach osiemdziesiątych XX wieku. Doświadczenia warszawskie. Pod redakcją ks. Wiesława Aleksandra Niewęgłowskiego, Katowice – Warszawa 2011.