KUL: o krzyżu w przestrzeni publicznej państw Europy Środkowowschodniej

O bogatej tradycji obecności krzyża w przestrzeni publicznej swoich państw i związanych z tym konkretnych regulacjach prawnych mówili dziś w Lublinie eksperci prawa wyznaniowego i konstytucyjnego z Litwy i Rumunii – goście międzynarodowej konferencji „Obecność krzyża w przestrzeni publicznej państw europejskich”, która odbywa się na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II. Jednym z patronów medialnych spotkania jest Katolicka Agencja Informacyjna.

Dr Laurentiu Tanase, socjolog religii z Wydziału Teologii Prawosławnej Uniwersytetu w Bukareszcie przytoczył bardzo dużo przykładów obecności i użycia krzyża w rumuńskiej przestrzeni publicznej, które podyktowane jest zarówno przywiązaniem do chrześcijańskiej tradycji w tym kraju, jak i pełną legitymizacją w systemie prawnym. Rozpoczął jednak od konstatacji, iż pamięta nie tak dawne czasy, gdy ludzie czynili znak krzyża językiem w zamkniętych ustach na znak społecznego oporu przeciwko prześladowaniom ze strony władz komunistycznych. Obecnie natomiast już nikogo nie dziwi to, gdy zarówno młodzi, jak i starsi ludzie czynią znak krzyża np. przechodząc obok kościoła lub cerkwi.

Jako symbol zakorzeniony w tradycji i kulturze oraz w wierze Rumunów, krzyż jest w tym społeczeństwie bardzo poważany. Jego znak czyni się podczas modlitwy przed wspólnymi posiłkami, krucyfiksy stoją lub wiszą w wielu mieszkaniach. Znak krzyża robi się także podczas rodzinnych uroczystości poświęcenia budowy nowego domu. Krzyż jest częścią – co oczywiste – sfery przynależnej życiu religijnemu – w architekturze sakralnej, szatach i naczyniach liturgicznych, czy wizerunkach świętych. Krucyfiksy są częścią pejzażu rumuńskiej prowincji, można je spotkać np. przy rozstajach dróg.

Krzyże są ponadto powszechnie widoczne w rumuńskiej sferze publicznej, poczynając od godła państwowego oraz tekstu hymnu narodowego, napisanego w 1848 r., a przyjętego w 1989 r. Są zawieszone w szkolnych klasach, są częścią miejsc pamięci narodowej, widnieją na regionalnych flagach. Rumuńscy żołnierze zabierają ze sobą krzyże, wyjeżdżając na misje pokojowe. Krucyfiksy można zobaczyć w instytucjach penitencjarnych, placówkach służby zdrowia i opieki społecznej, a także w izbie niższej i wyższej parlamentu oraz w budynkach rządowych, w tym są integralną częścią gabinetów premiera i przewodniczących obu izb parlamentu.

O bogatej tradycji obecności krzyż w rzeczywistości społecznej Litwy mówił prof. Jonas Juskevicius z Uniwersytetu Mykolo Romerio w Wilnie. Jak przypomniał, w okresie komunizmu publiczne okazywanie przywiązania do wiary było praktycznie niemożliwe i spotykało się z silnymi represjami władz radzieckich, dla których oficjalną ideologią w sferze światopoglądowej był wojujący ateizm. To jednak nie wyrugowało ze świadomości Litwinów faktu, że chrześcijaństwo i związana z nim bogata symbolika są jednocześnie częścią historii tego narodu.

Symbole religijne, w tym krzyż, wizerunek Chrystusa i świętych, są dziś powszechnie obecne w przestrzeni publicznej Republiki Litewskiej. Krzyż widnieje m.in. w godle narodowym jako podwójny krzyż na tarczy rycerza (znany w Polsce jako krzyż Jagiellonów) i historycznej fladze. Bardzo popularnym i rozpoznawalnym symbolem narodowym Litwinów jest także wizerunek Chrystusa Zadumanego. Powszechna jest na Litwie tradycja rzeźbienia drewnianych krzyży, wpisana w 2008 r. na listę UNESCO. Częścią krajobrazu litewskiej prowincji są krzyże przydrożne. W przeszłości pokuszono się nawet o sporządzenie specyficznej statystyki, która pokazuje, że na każdy kilometr kwadratowy na Litwie przypada ok. 1,5 krzyża.

Jednak najbardziej znanym w tym kraju skupiskiem krzyży jest Góra Krzyży, miejsce symbolizujące wspólnotę dziejów Polaków i Litwinów. Pierwszy krzyż pojawił się tam na pamiątkę chrztu Żmudzinów w XV w., ale masowo krzyże zaczęto tam stawiać po upadku powstania listopadowego, a następnie powstania styczniowego. Krzyże są różnej wielkości: od kilkumetrowych i kamiennych po małe, drewniane. Są traktowane jako symbol wiary i zadumy nad losami mieszkańców tej ziemi, ale i jako wota dziękczynne. Górę Krzyży próbowano w czasach sowieckich zlikwidować, a Litwinom zabronić pielgrzymowania w to miejsce, ale mimo to krucyfiksy nadal były tam stawiane. W 1993 r. to miejsce odwiedził i odprawił tam Mszę św. papież Jan Paweł II.

Prof. Juskevicius przypomniał, że w sprawie Lautsi, po pierwszym nieprzychylnym wyroku w 2009 r. Litwa przesłała swoje uwagi Europejskiemu Trybunałowi Praw Człowieka w Strasburgu. Apelowała w nich o zmianę decyzji, przyrównując zakaz wieszania symboli religijnych w miejscach publicznych do represji wobec ludzi wierzących w czasach komunistycznych.

W konstytucji litewskiej do kwestii wolności wyznania nawiązują trzy artykuły. Art. 26 mówi o prawach jednostki w sferze religijnej, dotyczy wolności myśli, sumienia i wyznania. Art. 40 mówi o edukacji religijnej. Stanowi, że państwowe i samorządowe placówki oświatowe powinny być świeckie, natomiast na wniosek rodziców mogą zapewniać nauczanie religii ich dzieciom. Najważniejszy jest jednak art. 43 ustawy zasadniczej, który z punktu widzenia relacji między państwem a Kościołami wymienia zasady, według których zakładane i prowadzone są organizacje o statusie religijnym. Kościoły i związki wyznaniowe mają prawo do swobodnego wykonywania swoich praktyk religijnych.

Na Litwie nie ma jednej religii państwowej, a status wspólnot wyznaniowych ma trójstopniowy charakter: w państwowym rejestrze wymienia się dziewięć wyznań i religii tradycyjnych (m.in. katolicy, grekokatolicy, ewangelicy, prawosławni, muzułmanie, żydzi i karaimowie), są też w nim zapisane wyznania nietradycyjne. Trzeci stopień to wszelkie wspólnoty niezarejestrowane. Pojęcie tradycyjności wyznań zdefiniował w 2000 r. litewski Trybunał Konstytucyjny, określając ją jako długotrwały, istniejący od stuleci i nieprzerwany, a także związany z rozwojem duchowym, proces formowania się wspólnoty osób wierzących.

Litewski TK wypowiedział się także w sprawie świeckiego charakteru państwa. Według oficjalnej wykładni świeckość ta zakłada nie ingerowanie państwa w wewnętrzne sprawy Kościołów i związków wyznaniowych. Podstawą świeckości jest rozdziału państwa od Kościoła, ale rozdział ten nie może służyć jako podstawa do dyskryminacji osób wierzących, a jego założenia mogą podlegać legislacyjnym poprawkom w przyszłości. – Definicja świeckość jest na Litwie wciąż otwarta i zapewne będzie rozwijana w kolejnych wyrokach Trybunału Konstytucyjnego – poinformował prof. Juskevicius.