Najnowszy dokument Franciszka jest 299. encykliką w dziejach Kościoła

Podpisana 3 października w Asyżu a ogłoszona dzisiaj oficjalnie w Watykanie encyklika Franciszka „Fratelli tutti” jest 299. dokumentem papieskim o tej nazwie w dziejach Kościoła. Za twórcę tej formy zwracania się Ojca Świętego do biskupów, duchowieństwa i wiernych Kościoła katolickiego uważa się Benedykta XIV (1740-58), który jako pierwszy zaczął wysyłać tego rodzaju „listy okólne”, w których podejmował ważne zagadnienia nauczania, moralności czy dyscypliny kościelnej. Natomiast Grzegorz XVI wprowadził termin „encyklika” do użytku powszechnego.

Zwyczaj wysyłania przez papieży i biskupów listów do innych hierarchów ma w Kościele prastare korzenie, a ich autorzy chcieli w ten sposób zapewnić swych odbiorców o jedności w wierze, wyjaśnić wątpliwości czy nieporozumienia, upomnieć błądzących czy też podjąć jakieś ważne bieżące sprawy. Były to najczęściej listy, nierzadko z dodatkowymi określeniami, np. pasterskie, apostolskie i inne, ale bywały też bulle, brewe. Nieraz listy bywały „okólne”, czyli odpowiadały greckiemu słowu „enkyklikós” (od „enkyklos” – pismo okólne, „wędrujące”). Z czasem ta właśnie grecka nazwa przylgnęła do dokumentów papieskich najwyższej rangi i najbardziej uroczystych. Przyjęła się też praktyka, że papieże podpisują je niemal wyłącznie w swej siedzibie w Watykanie.

Ponieważ w ciągu wieków zatarły się nieco granice ważności między różnymi dokumentami papieskimi, wielki prawnik-kanonista papież Benedykt XIV spróbował uporządkować te sprawy i jako pierwszy wydał „pismo okólne” w dzisiejszym znaczeniu tego słowa, tzn. zaczynające się od uroczystego wstępu „Do czcigodnych naszych braci – patriarchów, prymasów, arcybiskupów i biskupów”. Był to dokument „Ubi primum” z 3 grudnia 1740 – o duszpasterskich obowiązkach biskupów – i to on uważany jest za pierwszą encyklikę. Ale nie była to jeszcze wtedy zbyt częsta praktyka i zarówno do tego czasu, jak i jeszcze długo potem papieże częściej nadawali swym dokumentom nazwę bulli lub brewe. Toteż za drugiego „pioniera” encyklik w Kościele można uważać Grzegorza XVI (1831-46), który wprowadził tę nazwę do użytku codziennego.

Każdy taki dokument ma krótszy lub dłuższy tytuł oficjalny, ale w praktyce encykliki (podobnie zresztą jak większość oficjalnych dokumentów papieskich i kościelnych) jest znana od pierwszych dwóch-trzech słów łacińskich, którymi się zaczynają. Nie wszystkie jednak tego rodzaju pisma powstawały w tym języku, i to na długo przed Soborem Watykańskim II, który wprowadził do liturgii i życia kościelnego języki narodowe. Na przykład Leon XIII (1878-93) ogłosił dwie encykliki po francusku i jedną po włosku, Pius XI (1922-39) – też jedną po włosku, ale jedną po niemiecku („Mit brennender Sorge” – o groźbie narodowego socjalizmu w Niemczech – z 14 marca 1937). Jan Paweł II zaczął ogłaszać encykliki od razu w kilku językach, w tym także po polsku, pozostając jednak przy zwyczaju tytułowania ich od pierwszych słów łacińskich.

Najwięcej encyklik ogłosił Leon XIII – 86 (Encyklopedia Katolicka KUL-u wymienia ich 51, co i tak jest zresztą najwyższym wskaźnikiem), choć według dzisiejszych kryteriów dużą ich część można uznać raczej za listy apostolskie lub orędzia. Pius XII jest autorem 41 dokumentów tego rodzaju, bł. Pius IX – 33, Pius XI – 20, Grzegorz XVI i św. Pius X – po 16. W naszych czasach św. Jan Paweł II ogłosił 14 encyklik, jego poprzednicy: św. Jan XXIII – 8 i św. Paweł VI – 7. Benedykt XVI i Franciszek (dotychczas) napisali po trzy tego rodzaju dokumenty.

Po raz pierwszy od ponad 200 lat papież zerwał z dotychczasowym zwyczajem ogłaszania encyklik w Watykanie i 3 bm. udał się specjalnie do Asyżu, aby tam, na grobie swego patrona z wyboru, podpisać swe najnowsze dzieło „okólne”, poświęcone braterstwu i przyjaźni społecznej. Ponadto jego językiem oryginalnym nie jest łacina, lecz włoski i właśnie dwa włoskie słowa „Fratelli tutti” stały się tytułem tego dokumentu. Wcześniej Pius VII (1800-23) podpisał encyklikę „Triumphum” 14 maja 1814 we włoskiej Cesenie – swym mieście rodzinnym.

Warto jeszcze dodać, że pierwszą encykliką skierowaną nie tylko do biskupów i duchowieństwa, a nawet nie tylko do katolików, była „Pacem in terris” Jana XXIII z 11 kwietnia 1963, w której papież zwracał się „do wszystkich mężczyzn i kobiet dobrej woli”. Później praktyka ta stała się powszechniejsza, zwłaszcza w encyklikach społecznych.