Najstarszy kościół w środkowej Azji

Prawdopodobnie najstarszy znany dotąd kościół środkowej Azji odkrył w Turkmenistanie włoski uczony Gabriele Rossi Osmida. Świątynię wzniesiono między końcem I a początkiem III wieku.

Kościół ten został wybudowany na terenie dzisiejszej oazy Merw, ówczesnej Antiochii Margiańskiej, w schyłkowym okresie królestwa Partów. Znane są teksty z IV i VI wieku, mówiące o dotarciu tam chrześcijan już w czasach apostolskich za sprawą św. Tomasza i jego uczniów.

Rząd Turkmenistanu powierzył niedawno włoskiej misji archeologicznej zbadanie pozostałości średniowiecznego zamku w ruinach zachowanych na terenie oazy. Archeolodzy natknęli się przy tym na krzyż i inne symbole chrześcijańskie, jak wyobrażenia chlebów, ryb, winogron czy baranków. Potwierdziło to, że przed zamkiem był tam kościół.

Pierwszy kościół w turkmeńskiej oazie był niewielką budowlą salową, typową dla Wschodu w pierwszych wiekach chrześcijaństwa. W tym samym miejscu większą świątynię wznieśli w V stuleciu nestorianie. Z okresu ich obecności pochodzi typowy dla ich sztuki krzyż, znaleziony przez włoskich archeologów.

W XI wieku Merw zostało opanowane przez tureckich Seldżuków, którzy popierali nestorian, korzystając z ich kontaktów z Europą. Jak uważa archeolog Rossi Osmida, było to wówczas największe miasto świata, liczące 200 tys. mieszkańców. Muzułmanie, chrześcijanie, żydzi i buddyści żyli tam obok siebie w tolerancji.

W XIII wieku Merw zniszczyły oddziały mongolskie Czyngis-chana i nigdy już nie powróciło do dawnej świetności. Nestorianie przenieśli się do Iraku i Syrii. Później radzieccy archeolodzy, prowadząc wykopaliska na terenie oazy, dokonali szkód i niesłusznie wykluczyli możliwość istnienia tam zabytków wczesnochrześcijańskich.