„Niech żyje poezja!” – papieskie magisterium o sztuce poetyckiej

„Powieść, literatura czyta ludzkie serce, pomaga ogarnąć pożądanie, splendor i nędzę. Nie jest teorią. Pomaga głosić, poznawać serce”. Tak powiedział papież Franciszek w 2016 roku w wywiadzie z ks. Antonio Spadaro, ówczesnym dyrektorem czasopisma La Civiltà Cattolica. Dziś, niemal pod koniec dwunastej rocznicy pontyfikatu, jezuita, teolog i krytyk literacki, obecnie podsekretarz watykańskiej Dykasterii ds. Kultury i Edukacji, podjął wątek tamtej rozmowy z papieżem i zredagował publikację „Viva la poesia!” – „Niech żyje poezja!” pierwszej antologii tekstów, w których papież z Argentyny formułuje swoje wyjątkowe magisterium na temat poezji i literatury.

Jest to zbiór fragmentów encyklik, adhortacji apostolskich, przemówień i orędzi, ale także przedmów, wywiadów i osobistych listów, w których papież odnosił się do znaczenia poezji i literatury. Wśród nich niedawny „List Ojca Świętego Franciszka o roli literatury w formacji” z 17 lipca 2024 r. oraz jego „List do poetów”, opublikowany w tomie „Wersety do Boga. Antologia poezji religijnej” z  2024 r.

Poezja jest integralną częścią magisterium

Wprowadzenie do tekstów papieskich to krytyczny esej, w którym ks. Spadaro stara się dostarczyć kluczy do zrozumienia literackiej pasji papieża, nakreślając szeroką panoramę autorów – od Argentyńczyków Borgesa i Marechala, po Dostojewskiego, Manzoniego i Dantego – którzy istotnie wpłynęli na jego formację. „W swoim papieskim magisterium”, pisze ks. Spadaro, „Franciszek włącza poetycki i symboliczny logos jako integralną część swojego dyskursu” – to znaczy często cytuje poetów i pisarzy – „i jest to zdecydowanie istotny fakt”. Dla przykładu, w adhortacji apostolskiej „Querida Amazonia” papież cytuje nie mniej niż 17 pisarzy i poetów. Na końcu książki znajduje się wywiad z argentyńskim dziennikarzem Jorge Milią, uczniem profesora Bergoglio, gdy ten uczył w liceum w Santa Fe w Argentynie w połowie lat 60-tych, który ujawnia niektóre aspekty pasji młodego wówczas jezuity do literatury i sztuki. Jego kreatywne podejście do nauczania, które posunęło się nawet do zachęty uczniów, aby pisali opowiadania, które zostały opublikowane później z przedmową Jorge Luisa Borgesa  oraz jego wkład w narodziny młodzieżowej grupy rockowej inspirowanej muzyką Beatlesów w środowisku szkolnym.

„Poezja na akademickich katedrach”

Tekst otwiera jednak przede wszystkim krótki autograf papieża Franciszka. Notatka, w której oprócz zawołania: „Niech żyje poezja!” i podziękowania redaktorowi tomu, papież stwierdza, że powinniśmy „odzyskać smak literatury w naszym życiu, ale także w edukacji, w przeciwnym razie jesteśmy jak suszony owoc”. „Poezja – dodaje Franciszek – pomaga nam wszystkim być ludźmi, a dziś tak bardzo jej potrzebujemy. Należy podkreślić, że w tekście papież wyraża pragnienie, aby poezja „zajęła miejsce” w papieskich instytucjach akademickich.

Wiara, która nie może już sobie wyobrazić

„Papież Franciszek często używa słowa 'poeci’: literatura, muzyka i sztuka są dla niego zdolne do wyrażania i żywienia wyobraźni” – stwierdził ks. Spadaro w 2022 r. w podcaście dla portalu Vatican News. „Jednym z poważnych problemów wiary jest dla niego fakt, że nie potrafimy wyobrazić sobie prawd, w które wierzymy: brakuje nam potężnych obrazów. Poezja jest zatem dla papieża składnikiem działania oraz wymaga geniuszu i kreatywności”.

Fot. Vatican Media

„Potrzebny jest nowy i mocny język”

Wybrane przez ks. Spadaro refleksje Franciszka nie tylko podkreślają fundamentalną rolę poezji i literatury w formacji ludzkiej i duchowej aby „lepiej zrozumieć siebie i innych”, ale także badają znaczenie kreatywności i wyobraźni w życiu i wierze, zachęcając do używania „nowego i potężnego języka” do przekazywania przesłania Ewangelii. „Myślenie Kościoła musi odzyskać geniusz i coraz lepiej rozumieć, jak człowiek rozumie siebie dzisiaj, aby rozwijać i pogłębiać swoje nauczanie” – stwierdził papież w wywiadzie opublikowanym w „La Civiltà Cattolica” w 2013 roku. „Poezja jest pełna metafor”, powiedział później spotykając się z zespołem jezuickiego czasopisma w 2017 roku. „Zrozumienie metafor pomaga uczynić myślenie zwinnym, intuicyjnym, elastycznym, ostrym” – stwierdził Franciszek.

„Kościół musi uważać, aby nie wpaść w pułapkę banalnego języka, fraz, które są powtarzane w sposób mechaniczny i zubożony” – napisał w 2023 r. we wstępie do tomu ”Boska intryga. Jezus w kontrapunkcie”, autorstwa ks. Spadaro. „Ewangelia”, dodaje, „musi być źródłem błyskotliwości, zaskoczenia, zdolnym wstrząsnąć do głębi”. „Zwracam się z apelem: w tym czasie kryzysu porządku światowego, wojen i wielkich polaryzacji, sztywnych paradygmatów, poważnych wyzwań w obszarze klimatycznym i gospodarczym, potrzebujemy geniuszu nowego języka, mocnych opowieści i obrazów, pisarzy, poetów, artystów zdolnych wykrzyczeć światu przesłanie Ewangelii, sprawić, byśmy zobaczyli Jezusa” – napisał papież. „Zadaniem wierzących a w szczególności kapłanów, jest właśnie „dotknięcie” serca współczesnego człowieka, aby mógł zostać poruszony i otworzył się na przepowiadanie Pana Jezusa, a w tym zaangażowaniu wkład, jaki może zaoferować literatura i poezja, ma niezrównaną wartość”, napisał w „Liście o roli literatury w formacji” Dalej stwierdził: „literatura pomaga czytelnikowi przezwyciężać bożki języków autoreferencyjnych, fałszywie samowystarczalnych, statycznie konwencjonalnych, które czasami mogą zanieczyszczać nawet naszą mowę kościelną, ograniczając wolność Słowa”.

Poeci zdolni sprawić, byśmy dotknęli Jezusa

Wydaje się zatem jasne, że oprócz znaczenia w kształceniu i szkoleniu kapłanów i duszpasterzy, poezja i literatura są w magisterium papieża Franciszka najbardziej odpowiednim narzędziem do wspierania dialogu między wiarą chrześcijańską a współczesną kulturą, a tym samym sprawiają, że chrześcijańskie przesłanie jest lepiej rozumiane i przekazywane. „Ja również odczuwam, wyznaję wam”, powtarza Franciszek w „Liście do poetów”, „potrzebę poetów zdolnych wykrzyczeć światu przesłanie Ewangelii, sprawić, byśmy zobaczyli Jezusa, byśmy Go dotknęli”.

Poetyka Franciszka

W przedmowie ks. Spadaro zagłębia się i interpretuje niektóre z dyrektyw poetyckiej myśli Franciszka, odnosząc je do jego ulubionych autorów. „Życie jest”, wyjaśnia, „wzorem słów, a zatem poetyckie słowo, które kocha Bergoglio, jest tym, które ma intymny związek z życiem i które dostarcza obrazów, metafor i terminów do jego wyrażenia”. Jego „zamiłowanie do tragedii”, a tym samym do powieści Dostojewskiego, wynika z jego uwagi na „biegunowe przeciwieństwa”, jak nazywa je Romano Guardini. Jego „zamiłowanie do tragedii”, a tym samym do powieści Dostojewskiego, wynika z koncentracji na „biegunowych przeciwieństwach”, jak nazywa je Romano Guardini. Jego zamiłowanie do poezji, która potrafi uchwycić „wieloaspektową złożoność” egzystencji, wynika z upodobania do „niepełnej myśli, w której dwa plus dwa nie zawsze daje cztery”, co jest przeciwieństwem jednej, zglobalizowanej myśli”. Jego pasja do literatury klasycznej, rozumianej jako „popularna”, była kultywowana poprzez czytanie argentyńskich autorów, takich jak Hernández, Güiraldes i Marechal. Zamiłowanie do dzieł przedstawiających miłosierdzie i poetykę „klasy średniej” ucieleśniają dzieła Malègue’a i Manzoniego. I znowu, że dla tak zwanego „homo viator”, z misją, w „Eneidzie” Wergiliusza, ale także w Pemanie i Tolkienie.

Straciliśmy słowa

„Nasze człowieczeństwo, a tym bardziej zdolność do posługi duszpasterskiej”, podsumowuje ks. Spadaro, komentując „List do poetów” Franciszka, ”nie kształtuje się bez bezpośredniego kontaktu z opowiadanymi historiami. Rozwinęliśmy formację, która jest zbyt konceptualna, aby wytrzymać porównanie z doświadczeniem: straciliśmy słowa i powtarzamy formuły”.

Książkę „Viva la poesia!” opublikowało mediolańskie wydawnictwo Ares.