Od marca 2023 – jak powstaje Komisja ds. wykorzystywania seksualnego w Kościele katolickim w Polsce

Prace nad powołaniem „Komisji niezależnych ekspertów do zbadania zjawiska wykorzystywania seksualnego osób małoletnich w Kościele katolickim w Polsce” trwają już od dwóch lat. Warto przypomnieć, że kwestie związane z komisją od 2023 r. były jednym z tematów niemal wszystkich Zebrań Plenarnych KEP w tym czasie. O tym, że komisja powstaje zapewniali też członkowie Rady Stałej KEP. Czy uda się ją wreszcie powołać? W jakim kształcie? Czy będzie to odpowiadało na postulaty Osób Skrzywdzonych?

Przypomnijmy, dlaczego powstał pomysł powołania Komisji i jak wyglądały dotąd prace nad jej powołaniem:

394. Zebranie Plenarne KEP w Warszawie, 13-14 marca 2023 r.

To wówczas biskupi podjęli decyzję o powołaniu specjalnego zespołu badającego przestępstwa wobec małoletnich w Kościele katolickim w przeszłości. „Praktyka rozwiązywania problemów związanych z przestępstwami popełnionymi przez niektóre osoby duchowne wobec małoletnich w przeszłości będzie przedmiotem prac specjalistów, uwzględniających kwestię wiarygodności dokumentów okresu PRL. W trosce o dobro ofiar biskupi zamierzają powołać taki zespół” – czytamy w komunikacie po 394. Zebraniu Plenarnym KEP.

W tle tej decyzji znalazła się troska o dobro skrzywdzonych przestępstwem z dalekiej przeszłości ale też ogromny zamęt wywołany przez oskarżenia św. Jana Pawła II o tuszowanie pedofilii w Kościele. Oskarżenia te zawarte były w książce „Maxima culpa” Ekke Overbeeka oraz filmie „Bielmo” Marcina Gutowskiego i odbiły się szerokim echem w mediach, mimo, że późniejsze komentarze historyków i ekspertów wskazywały na ich nierzetelność i bezzasadność.

Zdaniem wielu ówczesnych komentatorów, próby zdyskredytowania pamięci św. Jana Pawła II nie byłyby możliwe do podjęcia, gdyby Kościół był zawczasu na nie przygotowany i sam rzetelnie badał swoją przeszłość, w tym sprawy trudne i budzące wątpliwości oraz gdyby należytą troską otaczał osoby skrzywdzone. Decyzję o powołaniu zespołu przyjmowano z satysfakcją, choć zwracano też uwagę, że jest ona spóźniona o kilka lat.

395. Zebranie Plenarne KEP w Lidzbarku Warmińskim, 12-14 czerwca 2023 r.

W nawiązaniu do marcowej decyzji biskupów abp Wojciech Polak, Delegat KEP ds. ochrony dzieci i młodzieży przedstawił podczas kolejnego zebrania KEP stan prac nad koncepcją komisji  badającej dramat wykorzystywania seksualnego małoletnich w Kościele w Polsce.

– Od marca wraz z o. Adamem Żakiem SJ oraz zespołem moich współpracowników rozpocząłem rozmowy i konsultacje służące wypracowaniu koncepcji funkcjonowania takiej Komisji. W tym celu przeanalizowaliśmy sposoby pracy analogicznych komisji, które powstały w ostatnich dziesięcioleciach w USA, Niemczech, Australii, Francji, Irlandii, Wielkiej Brytanii, Belgii, Holandii i Portugalii. Głównie chodziło nam o przyjrzenie się metodologii badań jaka została przyjęta w tych krajach  – mówił Prymas w rozmowie z KAI. Poinformował też, że przekazał biskupom zestawienie zastosowanych przez inne komisje metodologii badań.

Prymas Polski podkreślał znaczenie spotkania i rozmowy z arcybiskupem Thibaultem Verny, arcybiskupem Chambery we Francji, delegatem Episkopatu Francji ds. ochrony dzieci i młodzieży i członkiem Papieskiej Komisji ds. Ochrony Małoletnich. Przekazał on szczegółowe informacje dotyczące sposobu powstania komisji we Francji, jak i jej pracy, czego efektem było powstanie raportu „Przemoc seksualna w Kościele katolickim we Francji 1950 – 2020”. Prace koncepcyjne nad powołaniem komisji zajęły francuskim biskupom rok, a sama praca komisji trwała kolejne 3 lata. Komisja, choć miała status niezależnej, została powołana przez Episkopat, a biskupi przekazując przewodniczącemu swoje oczekiwania, wyznaczyli komisji mapę drogową.

Podczas 395. Zebrania Plenarnego KEP biskupi upoważnili Delegata KEP ds. ochrony dzieci i młodzieży do podjęcie rozmów z konferencjami wyższych przełożonych zakonów męskich i zgromadzeń żeńskich w Polsce, aby prace nad Komisją i jej powołanie było wspólnym dziełem wszystkich przełożonych kościelnych w Polsce.

Podjęli też decyzję o włączenie do prac nad koncepcją Komisji trzech reprezentantów Episkopatu: biskupa Ryszarda Kasyny, przewodniczącego Rady Prawnej KEP, by już na tym etapie uwzględnić aspekty prawnokanoniczne, a także arcybiskupa Grzegorza Rysia oraz biskupa seniora Jana Kopca, których wiedza historyczna i doświadczenie pracy archiwalnej są niezwykle przydatne.

Biskupi zgodzili się również, aby komisja, której koncepcja jest wypracowywana, obejmowała okres badań od 1945 do momentu powołania komisji, a w związku z tym, aby jej badania miały charakter interdyscyplinarny, a nie tylko historyczny.

396. Zebranie Plenarne KEP na Jasnej Górze, 20 – 21 listopada 2023 r.

Kwestia prac nad powołaniem komisji po raz kolejny stała się ważnym tematem spotkania episkopatu. Prymas Polski abp Wojciech Polak przedstawił biskupom stan tych prac w ramach działania koordynowanego przez siebie zespołu, poszerzonego o bp. Kasynę, abp. Rysia i bp. Kopca. Poinformował też, że w odpowiedzi na wystosowane przez KEP w czerwcu br. zaproszenie do zakonów męskich i żeńskich w Polsce, wspomniany zespół został poszerzony o przedstawicieli życia konsekrowanego.

Prymas zwracał uwagę, że w centrum prac muszą być zawsze osoby skrzywdzone. – Nie chodzi tylko o to, abyśmy przebadali tylko jakąś porcję dokumentów historycznych, ale żeby ta praca była skoncentrowana w pierwszym rzędzie na pomocy osobom skrzywdzonym, czyli na wysłuchaniu ich także na forum przygotowywanej komisji ekspertów – mówił. – Potrzebujemy nie tylko prac archiwalnych i badań historycznych, ale także analiz prawnych i prawnokanonicznych oraz jakościowych badań psychologicznych osób pokrzywdzonych i sprawców. Tylko wyniki całościowych i interdyscyplinarnych badań mogą pomóc Kościołowi w skuteczniejszym przeciwdziałaniu przemocy seksualnej oraz reagowaniu na nią, a także udzielaniu bardziej adekwatnej pomocy osobom skrzywdzonym wykorzystaniem seksualnym – podkreślał.

397. Zebranie Plenarne KEP w Warszawie, 13 – 14 marca 2024 r.

Podczas spotkania temat powstającej komisji nie był szerzej omawiany. Warto jednak zauważyć, że abp Wojciech Polak wybrany został na Delegata KEP ds. Ochrony Dzieci i Młodzieży na drugą kadencję.

398. Zebranie Plenarne KEP w Warszawie, 10-12 czerwca 2024 r.

Komisja niezależnych ekspertów do zbadania zjawiska wykorzystania seksualnego w Kościele w Polsce była po raz kolejny tematem spotkania biskupów. Abp Wojciech Polak poinformował, że prace przygotowujące do powołania komisji dobiegają końca a ostateczne decyzje w tej sprawie zostaną podjęte podczas jesiennego zebrania plenarnego Episkopatu oraz zebrań konferencji wyższych przełożonych zakonów męskich i żeńskich, które także uczestniczą w tych pracach.

Dialog ze Skrzywdzonymi

13 maja 2024 r. Rada Stała KEP otrzymała list podpisany przez 46 osób skrzywdzonych wykorzystaniem seksualnym w Kościele. Wśród ośmiu przedstawionych w liście postulatów ważnych z perspektywy osób skrzywdzonych znalazł się też jeden dotyczący powstającej Komisji: „Określenie dokładnego terminu rozpoczęcia działań niezależnej komisji badającej przypadki wykorzystania seksualnego w Kościele od 1945 r.”

398. Zebranie Plenarne KEP poprzedzone zostało spotkaniem Rady Stałej KEP, która 11 czerwca 2024 r. odpowiedziała na wspomniany list. Biskupi podkreślili, że list przyjęty został jako „zaproszenie do spotkania, wzajemnego słuchania się, szczerego dialogu i współpracy”. Zaprosili też delegację Osób Skrzywdzonych na listopadowe spotkanie episkopatu na Jasnej Górze.

„W Waszym liście pytacie także o powołanie komisji niezależnych ekspertów do zbadania zjawiska wykorzystywania seksualnego w Kościele w Polsce. Intensywne prace nad powołaniem komisji trwają od marca 2023 roku. Chcemy, aby powołanie komisji wyrażało solidarną postawę wszystkich przełożonych kościelnych, dlatego w toku prac, do współtworzenia jej, biskupi zaprosili konferencje wyższych przełożonych zakonów męskich i zgromadzeń żeńskich. Delegat KEP ds. ochrony dzieci i młodzieży, który koordynuje prace przygotowawcze, zapewnia, że projekt komisji jest na ukończeniu i będzie gotowy na jesienne zebranie plenarne przełożonych zakonnych i biskupów” – napisali członkowie Rady Stałej KEP.

List podpisany został przez: abp. Tadeusza Wojdę SAC, abp. Józefa Kupnego, bp Marka Marczaka, bp Artura Mizińskiego, abp. Wojciecha Polaka, kard. Kazimierza Nycza, kard. Grzegorza Rysia, bp Andrzeja Czaję, abp. Wacława Depo, abp. Adriana Galbasa SAC, abp. Józefa Górzyńskiego, bp Wiesława Śmigla, bp Sławomira Odera, bp Mariana Florczyka i bp. Piotra Turzyńskiego.

1 lipca 2024 r. Rada Stała otrzymała odpowiedź Skrzywdzonych, w której znalazł się m.in. wątek powstającej komisji. „Zwraca naszą uwagę fakt, że podczas gdy w naszym liście pytamy o „niezależną komisję”, Wy mówicie o „komisji niezależnych ekspertów”. W jaki sposób te dwa terminy różnią się od siebie?” – pytali Skrzywdzeni. Zastanawiali się też, czy publikacja wyników pracy „niezależnych ekspertów” będzie zależna od zgody Episkopatu, jakie będzie instytucjonalne usytuowanie komisji, czy będzie ona miała rzeczywisty dostęp do wszystkich archiwów, czy Episkopat zadba o wyposażenie komisji we wszelkie potrzebne zgody i uprawnienia, jeśli takowe będą potrzebne, ze strony Stolicy Apostolskiej oraz czy w jej skład wchodzić będą osoby skrzywdzone i osoby darzone przez skrzywdzonych zaufaniem. „Powyższe pytania wynikają z naszego przekonania, iż w obecnej sytuacji jedynym skutecznym rozwiązaniem, gwarantującym rzetelność pracy niezależnych ekspertów, jest niezależność komisji. Uważamy, iż powinna być ona zewnętrzna w stosunku do Episkopatu, a jednocześnie wyposażona we wszelkie kompetencje, w tym prawo do dostępu do archiwów, zadawania pytań i wyjaśniania sytuacji czy zdarzeń, które napotka w toku swojej pracy” – czytamy w liście. Autorzy wyrazili radość, że projekt komisji będzie gotowy na jesienne zebrania plenarne przełożonych zakonnych i biskupów, przyjmując, że nie będzie to moment rozpoczęcia prac komisji. W związku z tym ponowili też swoje pytanie: w jakim terminie komisja rozpocznie prace?

399. Zebranie Plenarne KEP na Jasnej Górze, 18 – 19 listopada 2024 r.

Jak głosi komunikat z tego zebrania: „Biskupi wysłuchali sprawozdania z prac nad przygotowaniem zasad niezależnej kościelnej komisji ekspertów do zbadania zjawiska wykorzystania seksualnego w Kościele w Polsce. Przygotowany projekt dokumentu opisujący cele i zadania komisji, jej uprawnienia, sposób powołania oraz zakres działania, jest aktualnie konsultowany z Radą Prawną Konferencji Episkopatu Polski. Biskupi mają nadzieję, że praca badawcza komisji, jej wyniki i rekomendacje przysłużą się dobru osób skrzywdzonych oraz rozwojowi budowanego przez Kościół w Polsce od przeszło 10 lat systemu reagowania, pomocy oraz prewencji”.

Na czym polegają prace nad powołaniem Komisji i na jakim znajdują się obecnie etapie wyjaśnił 18 listopada 2024 r. w rozmowie z KAI ks. dr. Piotr Studnicki, kierownik Biura Delegata KEP ds. Ochrony Dzieci i Młodzieży. Poinformował, że prace te koordynuje interdyscyplinarny zespół powołany przy Delegacie KEP ds. ochrony dzieci i młodzieży. W 19-osobowym składzie zespołu jest m.in. czterech biskupów, są przedstawiciele konsult skupiających przełożonych zakonów męskich i żeńskich, w tym historycy, kanoniści, psychologowie, a także przedstawiciele Centrum Ochrony Dziecka, Fundacji Świętego Józefa i Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego. Zespół ten zapoznał się z doświadczeniami innych konferencji biskupich w przygotowywaniu podobnych raportów w USA, Niemczech, Australii, Francji, Irlandii, Wielkiej Brytanii, Belgii, Holandii i Portugalii. Głównym modelem, którym inspirował się zespół, były rozwiązania przyjęte przez Komisję powołaną przez episkopat francuski.

Ks. Studnicki powiedział również, że podczas Zebrania Plenarnego biskupi zapoznali się ze stanem prac nad przygotowaniem dokumentu ramowego, który określi zasady powołania i funkcjonowania Komisji. – Aktualnie dokument ten jest konsultowany z Radą Prawną KEP. To bardzo ważny etap prac. Chodzi bowiem o to, aby zasady określające powołanie i uprawnienia takiego eksperckiego gremium były zgodne z prawem kanonicznym – podkreślił.

Poinformował też, że kolejnym etapem działań będzie decyzja o przyjęciu tego ramowego dokumentu przez trzy podmioty: Konferencję Episkopatu Polski oraz dwie konferencję skupiające przełożonych zakonów – męskich i żeńskich. Dopiero po tym etapie przyjdzie czas na kwestie personalne: poszukiwanie i wybór przewodniczącego, a następnie powoływanie członków komisji.

Wyraził opinię, że można się spodziewać, iż przewodniczącym komisji zostanie wybrana osoba świecka. Zaznaczył też, że w skład komisji mają wejść przedstawiciele różnych dyscyplin naukowych. Zajmie się ona bowiem nie tylko badaniami archiwalnymi i historycznymi ale przygotuje też analizy prawne i prawnokanoniczne, psychologiczne, seksuologiczne i socjologiczne. Wyjaśnił, że działalność komisji ma dostarczyć Kościołowi wiedzy, która pomoże skuteczniej zapobiegać kolejnym dramatom wykorzystywania seksualnego, a przynajmniej zminimalizować prawdopodobieństwa kolejnych krzywd.

Ks. Studnicki zaznaczył, że prace polskiej komisji eksperckiej są zaprojektowane na kilka lat, zaś jednym z zadań tego zespołu będzie opracowanie specjalnego raportu, który następnie zostanie opublikowany.

Spotkanie ze Skrzywdzonymi

Po zakończeniu obrad Episkopatu na Jasnej Górze, 19 listopada, miało miejsce zamknięte spotkanie biskupów z Osobami Skrzywdzonymi. Zaproszenie na to spotkanie, w odpowiedzi na jeden z postulatów Listu Skrzywdzonych, znalazło się w liście Rady Stałej KEP z 11 czerwca 2024 r.

W spotkaniu uczestniczyło 74 biskupów, czyli niemal wszyscy, którzy wzięli udział w 399. Zebraniu Plenarnym KEP oraz przedstawiciele Skrzywdzonych – Tośka Szewczyk, Robert Fidura i Jakub Pankowiak.

Uczestnicy spotkania – zarówno biskupi jak i Osoby Skrzywdzone  – ocenili je bardzo pozytywnie. Określili je jako szczere, otwarte, emocjonalne i historyczne.  Podczas briefingu, który zorganizowany został dla dziennikarzy po spotkaniu, poinformowano m.in. że jeśli chodzi o planowaną Komisję, nie padły żadne konkretne daty ale, że ustalono, iż powołana ona zostanie w najszybszy możliwy sposób.

Wkrótce po spotkaniu na temat komisji wypowiedział się Jakub Pankowiak. – Jest kilka postulatów, które są dla mnie naprawdę bardzo ważne. Pierwszym z nich jest powołanie niezależnej komisji, która miałaby zbadać przypadki wykorzystywania seksualnego w Kościele od 1945 r. do czasu jej powstania. To jest niezwykle istotne. Ważne jest też to, w jaki sposób ona zostanie powołana, czy sposób funkcjonowania i skład będzie akceptowalny nie tylko dla biskupów, ale też dla osób skrzywdzonych, czy dla osób tak naprawdę najbardziej zainteresowanych całą sytuacją, dla katolików w Polsce. Mam duże obawy co do tego, jak to będzie. Ale myślę też, że na spotkaniu biskupi usłyszeli, że nie odpuścimy tego tematu i że on jest dla nas priorytetowy. Tutaj nie chodzi tylko o to, żeby wskazywać, jak dużo tych przestępstw się wydarzyło i żeby to była tylko komisja historyczna. Wiele osób skrzywdzonych przez duchownych opowiedziało swoją historię po kilkudziesięciu latach w momencie kiedy sprawca tych czynów nie żył. Mimo, że sprawy nie da się już zgłosić do prokuratury, ani do „Kościoła” to dla tych pokrzywdzonych jest nadzieja w postaci komisji. To ona może w pewien sposób uznać ich krzywdę. Myślę, że ta komisja bardzo wielu ludziom pomoże odejść z tego świata spokojnie, z pogodzeniem się ze swoją historią, ale też z jakimś elementarnym, podstawowym poczuciem sprawiedliwości – powiedział w rozmowie z KAI.

Projekt prac powołujących Komisję na finiszu?

Prace nad powołaniem komisji dobiegają końca. Ks. Wojciech Rzeszowski, obecny kierownik Biura delegata KEP ds. Ochrony Dzieci i Młodzieży mówił 8 lutego br. w rozmowie z KAI, że projekt dokumentu powołującego komisję jest właściwie gotowy. Nad jego strukturą pracował zespół ekspertów, odbyły się także wewnętrzne konsultacje. Zwracał też uwagę, że pojawiły się też już pierwsze propozycje kandydatów na członków komisji, a niektóre środowiska zgłaszały własne rekomendacje.

Ks. Rzeszowski poinformował też, że projekt dokumentu został przedstawiony Radzie Prawnej KEP do zaopiniowania

28 lutego Sekretariat KEP rozesłał biskupom opinię Rady Prawnej nt. tego dokumentu. Jest ona negatywna. Rada rekomenduje m.in. powtórzenie głosowania z 14 czerwca 2023 r., w wyniku którego biskupi ustalili, że komisja będzie miała charakter nie tylko historyczny ale interdyscyplinarny, obejmując swymi badaniami czas od 1945 r. do momentu powołania komisji. Rada wyraża również obawę, że komisja w proponowanym kształcie mogłaby być komisją „śledczą”, mogłyby sprawować pewnego rodzaju osąd nad poszczególnymi przełożonymi kościelnymi, do czego uprawniona jest jedynie Stolica Apostolska. Zwraca też uwagę na ryzyko współpracy Komisji z organizacjami lub osobami, które niekoniecznie mogą mieć na względzie dobro Kościoła. Wśród innych kwestii poruszanych przez Radę Prawną znalazły się m.in. brak możliwości weryfikacji oskarżeń osób deklarujących się jako pokrzywdzone, brak wskazania kosztów funkcjonowania Komisji a także sugestia, że zebrany przez Komisję materiał może posłużyć do pozwów cywilnych przeciwko podmiotom kościelnym.

Już 12 marca w Warszawie rozpocznie się kolejne 400. Zebranie Plenarne KEP. Jednym z tematów po raz kolejny będzie kwestia komisji. Jaką decyzję w tej sprawie podejmą biskupi?

– Opinia Rady Prawnej nie ma charakteru wiążącego. Jest to opinia, z którą będziemy polemizować – mówi w komentarzu dla KAI abp Wojciech Polak.  Inne źródło zbliżone do Episkopatu podkreśla zaś, że ewentualny brak powołania wspomnianej Komisji, spowodowałby poważny kryzys zaufania do całej Konferencji Episkopatu Polski, w szczególności ze strony osób skrzywdzonych.