Patriarcha Konstantynopola ogłosił świętym dawnego rektora Akademii Ostrogskiej – Cyryla Lukarisa

Żyjący na przełomie XVI i XVII wieku Cyryl Lukaris, Grek, który był m.in. rektorem Akademii w Ostrogu na dzisiejszej Ukrainie, został nowym świętym Patriarchatu Konstantynopola. Decyzję w tej sprawie podjął 11 stycznia Święty Synod Patriarchatu, który poza tym zajmował się wkroczeniem Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego (RKP) na obszar kanoniczny Patriarchatu Aleksandrii w Afryce. Zdecydowanie potępiono te działania jako „antykanoniczne” i wyrażono nadzieję na „przywrócenie porządku kanonicznego” na tym kontynencie.

Cyryl Lukaris (1572-1638) urodził się w Heraklionie (wtedy nosił on nazwę Kandia) na Krecie, był greckim duchownym prawosławnym, teologiem. Miał za sobą studia w szkole greckiej w Wenecji (1584-88) i w Padwie (1588-94), po czym w 1594 został mnichem a w rok później przyjął święcenia kapłańskie.

W 1596 przybył do Polski na polecenie patriarchy Konstantynopola Melecjusza Pigasa (1597–98, 1601), ale jako egzarcha patriarchy Aleksandrii, aby nie dopuścić do zawarcia Unii Brzeskiej. Gdy mimo wszystko do niej doszło w 1596, wziął udział w antyunickim soborze w tymże Brześciu, który odbył się równolegle z pierwszym.

W Polsce nawiązał kontakt z rektorem Akademii Wileńskiej i zapoznał się z nauką ewangelicką. W latach 1594-1600 (z przerwami) był rektorem Akademii Ostrogskiej, założonej ok. 1580 przez księcia Konstantego Wasyla Ostrogskiego, którego był doradcą. Jako zaciekłego przeciwnika Unii ostro zwalczali go jezuici, a zwłaszcza ks. Piotr Skarga. Posądzano go również o szpiegostwo na rzecz Turcji i w efekcie w 1600 opuścił ziemie polskie i wrócił do Egiptu.

Jego kontakty z innowiercami nie urwały się jednak i gdy w 1601 został patriarchą Aleksandrii (jako Cyryl III), napisał w liście do papieża Pawła V, że chce z nim pozostawać w jedności, jednocześnie jednak nawiązał znajomość z Kościołem anglikańskim. A jako patriarcha Konstantynopola (był nim pięciokrotnie z przerwami w latach 1612-38 jako Cyryl I) nawiązał kontakt z holenderskimi kalwinami i popadł w konflikt z Kościołem katolickim. Cyryla wspierał król angielski Jakub I, któremu w dowód wdzięczności w 1624 podarował Kodeks Aleksandryjski.

Na stanowisku patriarchy Konstantynopola (z którego 5 razy go usuwano a potem przywracano) zreformował nauczanie kościelne, utworzył drukarnię, wysyłał młodych Greków – duchownych i świeckich – na studia do Szwajcarii, Anglii i Holandii, wydał pierwszy przekład Nowego Testamentu na współczesny mu język grecki.

W 1629 ukazała się w Genewie pod jego imieniem „Confessio Fidei Orthodoxae” (Wyznanie wiary prawosławnej), która zawierała elementy kalwinizmu (np. poglądy o Bogu, predestynacji, naturze Kościoła czy obecności Chrystusa w Eucharystii) i odbiegała w wielu punktach od doktryny prawosławnej. Dzieło to zostało potępione przez kilka synodów prawosławnych (m.in. w Konstantynopolu w 1638), a ich ukoronowaniem był Synod Jerozolimski w 1672, na którym potępiono też całe nauczanie kalwińskie.

Cyryl zginął na rozkaz sułtana Murada IV, który oskarżył go o buntowanie kozaków, 27 czerwca 1638, ścięty przez janczarów na pokładzie statku w Bosforze.

Akademia Ostrogska, której rektorem był nowy święty konstantynopolski, była pierwszą taką placówką na ziemiach ruskich. Uczono w niej języków staro-cerkiewno-słowiańskiego, greki i łaciny, a także filozofii i teologii oraz „nauk wyzwolonych”: matematyki, astronomii, gramatyki, retoryki i logiki. Jej pierwszym rektorem był pisarz polemiczny Herasym Smotrycki, ojciec Melecjusza Smotryckiego, a wśród wykładowców znaleźli się m.in. Demian Nalewajko, Chrystofor Filalet, Jan Latosz, Cyryl Lukaris i inni. Wychowankami szkoły byli m.in.: Melecjusz Smotrycki, hetman Piotr Konaszewicz-Sahajdaczny i inni, późniejsi działacze religijni i kulturalni. Szkoła w Ostrogu wywarła wpływ na rozwój myśli pedagogicznej i organizację szkolnictwa na Rusi.

Po 1608 roku Akademia przestała istnieć. Jej tradycje, ale w innym duchu, kontynuowało kolegium jezuickie, założone w 1624 przez Annę Alojzę Chodkiewiczową.

W 1994 z inicjatywy grupy miejscowych entuzjastów, w tym katolickiego proboszcza parafii w Ostrogu ks. Witolda Józefa Kowalowa, uczelnia w Ostrogu się odrodziła i obecnie działa jako Narodowy Uniwersytet „Akademia Ostrogska”. Ma swoją siedzibę w kompleksie złożonym z dawnego klasztoru kapucynów, dawnej siedziby Ostrogskiego Bractwa Świętych Cyryla i Metodego i nowych budynków.