Pontyfikat Jana Pawła II w świetle dokumentów KGB – prezentacja książki A. Grajewskiego

Instytut Historii Kościoła Ukraińskiego Uniwersytetu Katolickiego (UUK) we Lwowie przedstawił 6 czerwca książkę polskiego historyka i badacza dziejów Kościoła w krajach komunistycznych dr. Andrzeja Grajewskiego „Żarliwy antykomunista. Pontyfikat Jana Pawła II w dokumentach KGB Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej (1978–1997)”. Opracowanie dotyczy długiego okresu posługiwania „papieża słowiańskiego” oraz stanowisk Kościoła katolickiego na Ukrainie obu obrządków: łacińskiego i bizantyjskiego i obejmuje czas od jego wyboru w październiku 1978 do pierwszych lata niepodległej Ukrainy.

Zdaniem autora, ukazanie tych materiałów jest znaczącym wkładem w zrozumienie rozmiarów konfrontacji ideologicznej, trwającej w dawnym ZSRR w ciągu pierwszego dziesięciolecia pontyfikatu papieża Wojtyły. Najostrzejszy charakter owo zderzenie miało właśnie na Ukrainie, gdzie władza sowiecka walczyła z Kościołem greckokatolickim, który – według niej – był ściśle związany z ukraińskim ruchem narodowym i z walką o niezależność państwową. Na podstawie dokumentów i wcześniejszych badań, zwłaszcza w granicach śledztwa prowadzonego przez polski Instytut Pamięci Narodowej (IPN), dr Grajewski również potwierdził, iż wszystko wskazuje na to, że to właśnie Moskwa była inicjatorem zamachu na Jana Pawła II w 1981 roku.

Witając wszystkich zebranych rektor UUK o. prof. Bohdan Prach zauważył, iż „postać św. Jana Pawła II, szczególnie w kontekście ukraińskim, jest bardzo ważna, ale jeszcze nie do końca zbadana”. Wyraził przekonanie, iż „nadejdzie czas, gdy nasi młodzi naukowcy podejmą głębiej to zagadnienie. A wówczas znacznie lepiej zrozumiemy, jakiego cudu doświadczamy dzisiaj razem, gdy czujemy się jedną wspólnotą”. Mówca zapewnił, iż wita z zadowoleniem „każde studium naukowe, które pomaga nam poznać naszą przeszłość” a dzisiejsza prezentacja dotyczy książki, opartej na prawdziwych dokumentach”. Dodał, że archiwa zawierają wiele źródeł, dostępnych do badań, ale – zaznaczył – „należy to robić umiejętnie, dobrze znać naszą historię, aby prawidłowo ją odczytywać”.

Gościa z Polski przedstawił prorektor lwowskiej uczelni, dyrektor jej Instytutu Historii Kościoła prof. Ołeh Turij. Podkreślił, że „Andrzej Grajewski jest znany w Polsce i poza jej granicami jako człowiek dialogu, nie zawsze łatwego, względem złożonych zagadnień historii”. Dotyczy to między innymi także rozmowy o przeszłości, która dzieli, z kolegami niemieckimi, jak również rosyjskimi, gdy była ona możliwa. „I główną zasadą takiego dialogu jest dla niego [Grajewskiego – KAI] poznanie prawdy, jakkolwiek byłaby ona trudna, ukryta czy nawet umyślnie wypaczona” – zaznaczył prorektor UUK.

Według Łukasza Adamskiego – wicedyrektora Centrum Dialogu im. Juliusza Mieroszewskiego, które wydało tę książkę i było jednym z inicjatorów tych badań – „jednym z projektów badawczych naszego ośrodka było naukowe poznanie dokumentów z archiwów Służby Bezpieczeństwa Ukrainy”. Mówca wskazał, iż chodziło w nich o walkę władzy sowieckiej z polskim podziemiem w latach czterdziestych. Dodał jednak, że „tak jak każdy historyk z ciekawością przeglądałem materiały, znajdujące się też w innych zasobach i w ten sposób natrafiłem na zbiory KGB z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych” i wtedy zwrócił się do historyka A. Grajewskiego, „którego uważam za jednego z najlepszych badaczy w tej dziedzinie”.

Zainteresował się on tymi dokumentami, wówczas „zaprosiłem go do Kijowa, udało nam się znaleźć ciekawy kompleks źródeł nt. odbioru pontyfikatu Jana Pawła II na terenie sowieckiej Ukrainy” – oświadczył Adamski.

Sam autor zaznaczył, że poczytuje sobie za zaszczyt przedstawienie swej książki w UUK, ponieważ społeczność greckokatolicka jest jednym z głównych jej bohaterów. „Jeśli pontyfikat Jana Pawła II stanowił zagrożenie dla ZSRR (a stanowił), to właśnie dlatego, że papież od początku postawił w centrum swego kierowania Kościołem sprawę wolności Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego”. Mówca zwrócił uwagę, że „zagadnienie to nie brzmiało wystarczająco mocno ani w przestrzeni polskiej, ani chyba w ukraińskiej” i w tym kontekście wskazał, iż jego książka „powinna stać się bodźcem do rozmyślań na temat dwóch ważnych spraw: dla Ukraińców – na ile ważny był pontyfikat Jana Pawła II nie tylko z religijnego punktu widzenia, ale też ze względu na wzrost aktywności społeczno-politycznej, dla Polaków zaś – jak ważna była Ukraina w tym pontyfikacie”.

Switłana Hurkina z Instytutu Historii Kościoła w krótkim wystąpieniu powiedziała, że „papież Jan Paweł II jest ściśle związany z Ukrainą a ta publikacja odkrywa nam jego postać z innej strony”. Wyjaśniła, iż włączył się on w obchody 1000-lecia chrztu Rusi-Ukrainy a książka zawiera wiele dokumentów ze środowiska tych ludzi i struktur, które starały się przeszkodzić temu wydarzeniu i wykorzystać je do własnych korzyści. „Mamy liczne przykłady przeplatania się losów greko- i rzymskokatolików, Ukraińców i Polaków w przeciwstawianiu się reżymowi komunistycznemu i jego polityce antyreligijnej” – podkreśliła badaczka ukraińska.

Inny pracownik tegoż Instytutu – Taras Bubłyk wyraził przekonanie, że taki zbiór dokumentów jest bardzo cenny w procesie nauczania: „Studenci czasami nie mają możliwości udania się do archiwów, a ta książka umożliwia bezpośrednie przeczytanie prawdziwych dokumentów o pewnych wydarzeniach lub osobach” – stwierdził naukowiec. Dodał za swoimi poprzednikami, iż postać Jana Pawła II jest bardzo ważna dla dziejów Kościoła greckokatolickiego, papież wywarł bowiem ogromny wpływ na wyjście tego Kościoła z podziemia, gdyż zmienił politykę Stolicy Apostolskiej wobec problemu greckokatolickiego. Dobrze było to widać już w pierwszej reakcji kard. Josyfa Slipyja na wybór kard. Karola Wojtyły na papieża: „On wie, co to znaczy cierpieć, być prześladowanym i nie mieć praw, co to jest bezbożny komunizm oraz czym jest pragnienie prawdy”.