Prof. Jankowski: sztuka kształtowała światopogląd i religijność

„Sztuka, ilustrując podstawowe prawdy wiary, służyła kształtowaniu światopoglądu i religijności” – uważa prof. Aleksander Jankowski. Wykład poprowadzony przez kierownika Pracowni Historii Sztuki Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy został zorganizowany w ramach cyklicznych spotkań na zaproszenie biskupa ordynariusza Jana Tyrawy.

„Idea współcierpienia Marii («Compassio Mariae») w języku obrazów” – ten temat zgromadził mieszkańców Bydgoszczy i diecezji w auli Wyższego Seminarium Duchownego Diecezji Bydgoskiej. Historyk sztuki podkreślił na wstępie, że w VI stuleciu obrazy religijne były już stałym elementem chrześcijańskich praktyk kultowych i miały oficjalną aprobatę Kościoła. Pełniły zarazem ważną funkcję katechetyczną.

Według prof. Jankowskiego sztuka, ilustrując podstawowe prawdy wiary, służyła kształtowaniu światopoglądu i religijności. – Przynajmniej od połowy pierwszego tysiąclecia w obrazowej wizji świata sacrum obecna była Matka Jezusa, którą Sobór w Efezie (431 r.) doktrynalnie uznał za Matkę Boga. Trudno powiedzieć, kiedy pojawiły się pierwsze wyobrażenia ukazujące ból Marii powodowany męką Syna. Pewne jest, że kult cierpiącej Matki – Matki Boskiej Bolesnej – sięga czasów starochrześcijańskich. Współcierpienie Marii przyjmuje już w IV wieku św. Ambroży, twórca doktryny o fundamentalnej roli Marii w dziele Odkupienia – w analogii do roli Ewy w dziele grzechu. Zastrzega jednak, że zbawcza męka Chrystusa „nie potrzebowała pomocy” – podkreślił.

Profesor przypomniał, że w XI-XII wieku wykrystalizowała się „idea bezpośredniej i aktywnej roli Matki Bożej w dziele Odkupienia”. – Czynny udział Maryi rozumiano jako świadomą ofiarę z Syna na rzecz Zbawienia. Ofiara ta została złożyła już w momencie zgody na Wcielenie, a dopełniona zbawczym udziałem (współcierpieniem) w misterium Golgoty („Compassio Mariae”). Ofiara Maryi, teologicznie utożsamiona z ofiarą Boga Ojca, stała się źródłem Jej godności Współodkupicielki („Mater Corredemptrix”), z łaską skutecznego wstawiennictwa („Mater Mediatrix”) – powiedział.

Prelegent dodał, że wątek heroicznej, bolesnej ofiary Marii znalazł odzwierciedlenie w specyficznych motywach ikonograficznych, ukazujących na przykład Matkę i Syna wspólnie dźwigających krzyż, Matkę pod krzyżem z piersią przebitą mieczem lub kilkoma mieczami („Mater Dolorosa”), Matkę z martwym ciałem Syna na kolanach („Pieta Bolesna”). Gość seminaryjnego spotkania i dyskusji stwierdził, że „wyrażające duchowość późnego średniowiecza idee Compassio (współcierpienia) i Corredemptio (odkupienia) przyniosły rozkwit ikonografii maryjnej, a w rezultacie także różnych form kultu maryjnego”.

Na zakończenie profesor powiedział, że w dobie potrydenckiej idee Compassio (współcierpienia) i Corredemptio (odkupienia) zostały mocno ograniczone do wybranych (często zmodyfikowanych) lub nowych wątków. Popularnymi motywami ukazującymi ideę współcierpienia pozostały: Matka Boska Bolesna (z mieczem lub mieczami w piersi) czy Pieta. – W nowożytnej Polsce łaskę skutecznego wstawiennictwa akcentowały wyobrażenia: Matki Miłosierdzia („Mater Misericordiae”), Matki Boskiej Różańcowej, Matki Boskiej Pocieszenia czy Matki Boskiej Łaskawej. Sobór Watykański II podkreślił, że wszechmoc wstawiennictwa Marii wypływa z Jej dobrowolnie przyjętego stowarzyszenia z odkupieńczą Męką. Z tego powodu Maryja – Matka i wspólniczka Zbawienia – odbiera nieustanną cześć – zakończył.