Prof. Teresa Kostkiewiczowa doktorem honoris causa KUL

Dzieło i życie laureatki „wyrastają z dziedzictwa chrześcijańskiej Europy i służą jego pomnażaniu” – tymi słowami senat KUL-u uzasadnił przyznanie doktoratu honoris causa pani prof. Teresie Kostkiewiczowej, wybitnej polskiej literaturoznawczyni.

Prof. Kostkiewiczowa, wybitna polska literaturoznawczyni, teoretyk i historyk literatury, badaczka Oświecenia, otrzymała 14 kwietnia tytuł doktora honoris causa KUL. Dziękując za wyróżnienie podkreśliła swe związki z lubelską uczelnią i jej profesorami.

W laudacji prof. Roman Doktór przywołał naukowe zasługi pani profesor, przypomniał także jej bogatą działalność dydaktyczną i zaangażowanie w prace różnych gremiów, odpowiedzialnych za kształcenie ludzi nauki. Zaznaczył, że głównym polem jej badań jest historia literatury – dziedzina wiedzy, która „jak się zdaje, pozwala nam lepiej zrozumieć człowieka, poznać jego drogi w dochodzeniu do prawdy i w smakowaniu uroków życia”. Zastrzegł, że laureatka nie pisze „książek przyczynkarskich, raczej interesują ją sprawy zasadnicze, kluczowe, istotne, często są to zagadnienia trudne i niejednoznaczne”.

Wskazał na znaczenie nowego doktora h.c. dla powstania środowiska badawczego kultury Oświecenia: to właśnie ona tworzyła przestrzeń „spotkań, często gorącej rozmowy, poznawania obcych ludzi, kultur i obyczajów”, budowała mosty między poszczególnymi dziedzinami wiedzy i obszarami badawczymi, a także między środowiskami i dyscyplinami wiedzy literackiej, wreszcie między badaczami polskimi i europejskimi.

Laudator zwrócił uwagę na język wywodu naukowego pani profesor. „Niektóre z dokonań historyków literatury w obszarze języka i stylu wywodu przeszły do legendy” – powiedział. „Sądzę, że Teresa Kostkiewiczowa także znajdzie się w liczbie tych, którzy słyną w wywodzie naukowym z precyzji, elegancji stylu, barwności językowej i pozornej prostoty wywodu, który może obejmować zagadnienia nawet najbardziej skomplikowane poznawczo i intelektualnie” – dodał.

Prof. Doktór podkreślił także bliskie, przyjacielskie związki laureatki z Katolickim Uniwersytetem Lubelskim, zauważając, że przez lata była bliskim współpracownikiem prof. Czesława Zgorzelskiego i jego uczniów, a współpraca z absolwentami KUL trwa nadal. Zaznaczył też, że jest ona „silnie związana z Kościołem katolickim na płaszczyźnie instytucjonalnej, naukowej i osobistej”.

Mówca nazwał prof. Kostkiewicz uczoną wyjątkową, „której wiedza musi imponować swoją rozległością i głębią jednocześnie, której postawa moralna i poznawcza budzi szacunek i uznanie, która wreszcie od wielu lat wytycza kierunki i obszary badań uznawane przez innych za ważne i obiecujące”. „Nazwijmy rzecz po imieniu: jest pani profesor umownym drogowskazem dla naszego środowiska, tyle tylko, że drogowskazem specyficznym. O ile obiegowa i żartobliwa mądrość mówi, że drogowskaz wytycza jedynie drogę, po której sam przecież nie idzie, to w tym przypadku mamy do czynienia z takim pokazywaniem drogi, po której kroczy nieomylnie także sama pani profesor” – dodał laudator.

Prof. Stefan Sawicki, gratulując laureatce, zauważył, że ktoś, kogo uniwersytet obdarza najwyższą godnością, powinien być nie tylko wybitnym uczonym, ale nadto autorytetem moralnym. „Pani profesor jest z tego pokolenia, które w okresie PRL podlegało szczególnie silnym naciskom ideologicznym. W zakresie badań literackich była to administracyjnie, odgórnie narzucana marksistowska metoda interpretacji tekstów. Bardzo niewielu z tego pokolenia zdołało się tej narzucanej metodzie oprzeć” – zauważył.

Dodał, że doktorzy honorowi KUL powinni być także bliscy wartościom chrześcijańskiego humanizmu. „Pani prof. Kostkiewiczowa w trudnym czasie ograniczania wolności myśli otwarcie ujawniała swoje przekonania religijne, a także bliskie związki z Kościołem. Nie było to wówczas łatwe, także w środowisku, w którym pracowała” – zaznaczył prof. Sawicki.

Dziękując za wyróżnienie, które nazwała „aktem bardzo zaszczytnym i wzruszającym”, Teresa Kostkiewiczowa przypomniała początki swoich związków z lubelską uczelnią. Zawdzięcza je swojemu promotorowi, prof. Kazimierzowi Budzykowi, który polecił jej książki profesora KUL Czesława Zgorzelskiego. „Dla osoby, która odbyła studia polonistyczne w latach najsilniejszej indoktrynacji marksistowskiej w humanistyce kontakt z publikacjami Czesława Zgorzelskiego okazał się doświadczeniem naukowej rewelacji oraz podstawą w budowaniu warsztatu badawczego i późniejszych działań naukowych” – zaznaczyła. Przez osobę profesora laureatka związała się z całym środowiskiem KUL-owskiej polonistyki.

Zaznaczyła, że osoba i dorobek badawczy prof. Cz. Zgorzelskiego były dla niej i jej środowiska „trwałym punktem odniesienia”, nie tylko w kwestiach naukowych, ale nierzadko też osobistych. „Przez jego osobę i przez grono jego współpracowników i uczniów, przez wspólnie podejmowane przedsięwzięcia naukowe czułam się zawsze nie tylko związana z KUL-em i jego środowiskiem polonistycznym, ale także żywiłam wobec niego uczucie wdzięczności za zaciągnięte tu długi intelektualne i za przyjacielskie wsparcie w wielu momentach mojego życia” – powiedziała.

Mówiąc o tym, co sprzyja realizacji powinności badacza literatury, nowy doktor honorowy KUL-u wymieniła „trzy fortunne okoliczności”. „Pierwsza to znalezienie oparcia w kimś, kogo z pełnym zaufaniem traktować można jako trwały autorytet, swą twórczością badawczą i postawą życiową wskazujący wzory postępowania i nienaruszalne standardy wymagań, jakim trzeba starać się bezdyskusyjnie sprostać” – powiedziała. Wskazała także na znaczenie prowadzenia badań w szerszym środowisku osób o podobnych zainteresowaniach. „Autentyczne środowisko naukowe powstaje nie w wyniku nadrzędnych uregulowań i wymogów, ale w delikatnej atmosferze wspólnoty myśli, refleksji nad rozumieniem dyscypliny, a także z potrzeby ciągłej wymiany zdań i wzajemnego krytycznego rozważania prowadzonych prac, po to, aby ich wyniki były bardziej wiarygodne i uzasadnione” – stwierdziła pani profesor.

Wspomniała także o tym, że prace naukowe trzeba widzieć „w szerzej pojętym obszarze potrzeb zbiorowości” i dostrzegać w nich sens „wykraczający poza wymogi profesjonalnej perfekcji”. „Badacz literatury może się czuć spełniony nie tylko wtedy, gdy jego książki, odkrywcze i w mistrzowski sposób realizujące wymogi dyscypliny, znajdują trwałe miejsce na półkach bibliotecznych, ale przede wszystkim wtedy, gdy coś z tych publikacji pozostaje w umysłach szerszej publiczności, pobudza ją do refleksji, pomaga w szukaniu sensu i przeżywaniu świata” – zaznaczyła.

Teresa Kostkiewicz urodziła się w Ościsłowie koło Ciechanowa, liceum ogólnokształcące ukończyła w Ciechanowie, studia polonistyczne odbyła na Uniwersytecie Warszawskim w latach 1952-1956. W 1963 roku uzyskała doktorat, w 1971 roku – stopień doktora habilitowanego, zaś tytuł profesora w roku 1983.

Od zakończenia studiów do roku 1971 pracowała na Uniwersytecie Warszawskim w Katedrze Teorii Literatury, następnie w Instytucie Badań Literackich PAN, w którym objęła kierownictwo Pracowni Literatury Oświecenia i pozostała tam aż do przejścia na emeryturę w roku 2006. W latach 1975-79 wykładała w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej, a w latach 1979-81 i 1987-88 – we Francji na uniwersytecie w Clermont-Ferrand.

W 1981 została wybrana do Komitetu Nauk o Literaturze Polskiej (dziś Komitet Nauk o Literaturze). Od 1982 jest członkinią Rady Naukowej IBL PAN, od 1983 – Société Française d’Étude du XVIII siècle, a od 1989 – Société d’Histoire Moderne et Contemporaine. W latach 1984-85 była zastępcą dyrektora IBL PAN do spraw naukowych. W 1986 została członkinią Zarządu Głównego Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza, przez pewien czas pełniła również funkcję Prezesa Towarzystwa. Od 1988 roku należy do Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Działała również w Centralnej Komisji ds. Stopni i Tytułu Naukowego.

Od 1984 roku przez ponad ćwierćwiecze była przewodniczącą Olimpiady Literatury i Języka Polskiego. Dwukrotnie brała udział w pracach nad przygotowaniem podstawy programowej z języka polskiego dla szkół średnich, uczestniczyła w rozmowach polsko-litewskich dotyczących nauczania historii, zainicjowała powołanie Towarzystwa Badań nad Wiekiem Osiemnastym. W 1999 roku podjęła działania na rzecz uruchomienia kierunku „filologia polska” i Wydziału Nauk Humanistycznych na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.

Wielokrotnie była odznaczana i wyróżniana ważnymi nagrodami: otrzymała m.in. Medal Komisji Edukacji Narodowej; nagrodę im. Jana Długosza; Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski; nagrodę literacką im. Franciszka Karpińskiego przyznawaną przez Civitas Christiana, odznaczenie „Zasłużony Kulturze – Gloria Artis” przyznawane przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Autorka książek „Oświecenie – próg naszej współczesności”, „Oda w poezji polskiej. Dzieje gatunku”, „Studia o Krasickim”, „Polski wiek świateł. Obszary swoistości”, „Oświecenie. Słownik literatury polskiej”, „Z oddali i z bliska. Studia o wieku Oświecenia”.

Współautorka i współredaktor ważnych przedsięwzięć naukowych, m.in. „Słownika terminów literackich”, wraz z Michałem Głowińskim, Aleksandrą Okopień-Sławińską i Januszem Sławińskim i „Słownika literatury polskiego oświecenia”; redaktor naczelna „Wieku Oświecenia”. Redaktor wydanego przez Towarzystwo Naukowe KUL tomu „Motywy religijne w twórczości polskiego oświecenia”.