O potrzebie, zadaniach i roli Parafialnych Rad Duszpasterskich mówi w rozmowie z KAI abp Stanisław Gądecki, przewodniczący Komisji Duszpasterstwa Konferencji Episkopatu Polski.

W Licheniu 14 i 15 września odbędzie się I Kongres Parafialnych Rad Duszpasterskich, na który przyjedzie ok. 1,2 tys. przedstawicieli z całego kraju.

Publikujemy treść rozmowy:

KAI: Ożywienie działalności Parafialnych Rad Duszpasterskich jest istotnym elementem realizowanego obecnie programu duszpasterskiego. Dlaczego PRD powinny istnieć we wszystkich parafiach, jaka jest ich rola?

Abp Gądecki: Dokumenty Soboru Watykańskiego II (Christus Dominus, 27; Presbyterorum ordinis, 7), a zwłaszcza nauczanie posoborowe Kościoła wskazują na potrzebę zaangażowania w duszpasterstwo nie tylko prezbiterów, ale wszystkich wiernych, którzy należą do parafii. Proboszcz jest w pełnym tego słowa znaczeniu duszpasterzem, ale potrzebuje kompetencji i doświadczenia wiary ludzi tworzących wraz z nim parafię. On ponosi ostatecznie odpowiedzialność za kształt duszpasterski parafii, ale zobowiązany jest zasięgnąć opinii wiernych, odwołać się do ich doświadczenia życia z Bogiem – przeżywanego w domu rodzinnym, w miejscu pracy czy rozrywki – w realizacji różnych pastoralnych działań.

Do obecności Parafialnej Rady Duszpasterskiej w każdej parafii nawiązuje Kodeks Prawa Kanonicznego w kanonie 536, § 1: „Jeśli zdaniem biskupa diecezjalnego, po zasięgnięciu opinii Rady Kapłańskiej, byłoby to pożyteczne, należy w każdej parafii ustanowić radę duszpasterską. Ma jej przewodniczyć proboszcz, a członkami powinni być wierni wraz z tymi, którzy z urzędu uczestniczą w trosce duszpasterskiej o parafię i pomagają w ożywianiu działalności pasterskiej”. Wskazuje on, że ustanowienie Parafialnej Rady Duszpasterskiej jest fakultatywne, w odróżnieniu do Parafialnej Rady Ekonomicznej, której ustanawianie nie jest fakultatywne.

Dyrektorium Apostolorum successores (211) wskazuje, iż obecność tejże rady jest pożądana w każdej parafii, a biskup diecezjalny – po zasięgnięciu opinii Rady Kapłańskiej – winien rozważyć możliwość zobligowania wszystkich parafii do ich ustanowienia.

W gruncie rzeczy, Parafialna Rada Duszpasterska jest potrzebna w każdej parafii, ponieważ każda – nawet najmniejsza parafia – stanowi złożony i wielowymiarowy organizm, który winien mieć swoją reprezentację skupiającą ludzi wierzących, mających głębokie doświadczenie wiary przeżywanej w „świecie”, obdarowaną darami i charyzmatami, silnie zjednoczonych z Bogiem, żyjących życiem sakramentalnym oraz postawą służby. Ludzi – którzy jako radni – jak sama nazwa wskazuje, mają głos doradczy. Tego głosu nie można ignorować ani bagatelizować, ponieważ – na mocy Chrztu świętego – każdy wierny jest zaproszony do budowania Królestwa Bożego tam, gdzie żyje. Oni – najogólniej mówiąc – uczestniczą w trosce duszpasterskiej o parafię i pomagają w ożywieniu działalności duszpasterskiej. Zadania i kompetencje tej Rady konkretyzują zazwyczaj synody diecezjalne oraz statuty ogłaszane przez biskupa diecezjalnego.

KAI: Do czego proboszczom potrzebna jest Duszpasterska Rada, czy księża potrafią korzystać z tej pomocy i czy świeccy wiedzą jakie są ich zadania i kompetencje w Radzie?

– Proboszcz potrzebuje radnych, by poznać głębiej sytuację życia ludzi, którym służy, by wiedzieć jakie są ich problemy, radości i smutki. Rada pomaga duszpasterzowi rozeznać ewangeliczną glebę, w którą wsiewa Słowo Boże.

Nie idzie zresztą o samo tylko rozeznanie sytuacji. Parafialna Rada Duszpasterska – działająca w granicach danej parafii – jest najpierw świetną okazją do głębszej formacji tych osób, które ją tworzą. Jest to forma katechezy dorosłych, przeznaczona dla „elity” parafialnej.

Dalej, Rada ta winna budzić postawy apostolskie wśród parafian, wspomagać duchowieństwo w pracy duszpasterskiej, wyrażać opinię i wysuwać propozycje dotyczące doskonalenia duszpasterstwa parafialnego. Ona też może być podstawowym miejscem przystosowania i realizacji ogólnodiecezjalnego programu duszpasterskiego do sytuacji konkretnej wspólnoty parafialnej. Proboszczowie jako osoby odpowiedzialne za kształt wspólnoty parafialnej winni być roztropnie otwarci na różne modele odnowy parafii, wypracowane przez rożne ruchy. Nierzadko duchowość ruchu, z którym związany jest duszpasterz, staje się ofertą dla całej parafii. Potrzeba tu dużo roztropności i umiejętności wsłuchania się w głos parafian. Wskazana jest konsultacja pewnych pomysłów duszpasterskich z członkami Rady.

W Polsce współpraca księży ze świeckimi i świeckich z księżmi stanowi zazwyczaj problem. Potrzeba większej otwartości i dojrzałości z obu stron. Mimo iż prezbiterzy przygotowywani są do takiej współpracy podczas studiów, praktyk czy w procesie stałej formacji kapłańskiej, wielu z nich woli „uprawiać duszpasterstwo solowe”, preferuje „obsługiwanie” wiernych w pojedynkę. Czasami do tego przyczyniają się negatywne doświadczenia wyniesione z takiej współpracy w trakcie pracy duszpasterskiej. Podobnie jest też z parafianami. Bywają tacy, którzy twierdzą, że duszpasterstwo to sprawa duchownych, a nie świeckich. Ale istnieją też piękne przykłady niezwykle owocnej współpracy, których nie można nie zauważyć.

KAI: Kto powinien wchodzić w ich skład i jak powinna być ona ustanawiana?

– Najczęściej skład Rady ustalany jest wg. klucza: z urzędu, z nominacji i z wyboru. Z urzędu tworzą ją: proboszcz jako przewodniczący Rady, wikariusze, rektorzy kościołów nieparafialnych, przełożeni domów zakonnych istniejących na terenie parafii. Z nominacji proboszcza: katolicy świeccy odznaczający się właściwymi cechami moralnymi i charyzmatami potrzebnymi dla rozwoju życia religijnego w parafii. Wreszcie z wyboru: przedstawiciele różnych wspólnot czy grup duszpasterskich działających w parafii, katecheci, nadzwyczajni szafarze Komunii św., przedstawiciele parafialnych grup apostolskich. Rada powinna odzwierciedlać przekrój społeczny i wiekowy parafii, a liczba jej członków winna być dostosowana do wielkości parafii. W skład Rady nie mogą wchodzić osoby obłożone karami kościelnymi, względnie niegodne w powszechnym odczuciu parafian.

KAI: Czym – jakimi dokumentami kościelnymi – zarówno proboszczowie, jak i świeccy dysponują, by móc poprawić bądź wzmocnić działalność PRD?

– Dokumentów jest wiele, niektóre mówią wprost o radach, inne o roli świeckich w Kościele czy współpracy z prezbiterami w ich posłudze. Często istnieją diecezjalne opracowania będące np. owocem pracy synodów diecezjalnych. Niektóre diecezje posiadają także duszpasterza Parafialnych Rad Duszpasterskich, który we współpracy z biskupem, proponuje radnym stałą formację, wprowadza w zagadnienia np. Programu duszpasterskiego realizowanego w diecezji, organizuje rekolekcje dla członków Rad oraz służy radą w indywidualnych kontaktach.

KAI: W Archidiecezji Poznańskiej PRD istnieją w każdej parafii. Jakie są spostrzeżenia Księdza Arcybiskupa, po wizytacjach w parafiach, o ich działalności? W czym wzbogacają życie Kościoła?

– W naszej archidiecezji w zdecydowanej większości parafii istnieją Rady Duszpasterskie (92 %). Oczywiście działalność tych Rad jest bardzo zróżnicowana. Są Rady, w których działają bardzo kompetentni parafianie, służący pomocą duszpasterzowi i mający bardzo ciekawe pomysły. Co więcej, potrafiący korzystać z opracowań duszpasterskich, przygotowywanych przez archidiecezję w oparciu o Program duszpasterski dla Kościoła w Polsce. Niestety, są też takie Rady, których zainteresowania ograniczają się do spraw gospodarczych, co wynika z wcześniejszej powszechnej praktyki, kiedy to w parafiach istniały wyłącznie rady parafialne, z konieczności zajmujące się przede wszystkim sferą materialną. Coraz liczniejsze są Rady systematycznie obradujące, zazwyczaj cztery razy w roku, ale zdarza się też, że członkowie Rad spotykają się okazjonalnie, np. w związku z wizytacją kanoniczną. Na szczęście te ostatnie przytoczone sytuacje są odosobnione. Jestem przekonany, że w zdecydowanej większości członkowie Rad to ludzie głęboko zjednoczeni z Panem Bogiem i chcący służyć Kościołowi najlepiej, jak potrafią. Archidiecezja wspiera ich dążenia poprzez stałą formację zarówno prezbiterów, jak i członków Parafialnych Rad Duszpasterskich. Cieszę się, że we współczesne duszpasterstwo coraz wyraźniej wpisuje się oddziaływanie tych Rad.

KAI: Biorąc pod uwagę, że jest 10,5 tys. parafii w Polsce, liczba członków PRD powinna wynosić ok. 100 tys. osób. Jak Kościół powinien wykorzystać taki potencjał?

– Na razie takiego potencjału Kościół w Polsce nie ma. Na I Krajowy Kongres Parafialnych Rad Duszpasterskich w Licheniu – w dniach 14/15 września br. – zgłosiło się ok. 1200 osób. Nie zgłosiło swoich delegatów kilka diecezji. Przed rokiem w I Krajowym Kongresie Diecezjalnych Rad Duszpasterskich nie uczestniczyło 5 diecezji. To wyraźnie pokazuje, że jesteśmy na początku drogi. Mimo, iż Rok Wiary przypomina nam, że mija już 50 lat od rozpoczęcia Soboru Watykańskiego II, nie jesteśmy gotowi na rachunek sumienia z realizacji nauczania soborowego, do czego wzywał nas wielokrotnie błogosławiony Jan Paweł II. Wielu członków istniejących Rad Duszpasterskich w parafiach daje piękne świadectwo swojej miłości do Boga i Kościoła. Oni są nadzieją i pionierami odnowy naszych wspólnot parafialnych. Duszpasterstwo skoncentrowane tylko na osobie prezbitera, dziś już nie wystarcza. Ufam, że Kongres pobudzi ludzi Kościoła w Polsce do dalszej pracy na rzecz odkrywania tego wielkiego potencjału.

KAI: Jakie jest główne zadanie Kongresu w Licheniu i jakich owoców można się spodziewać?

– Chcemy najpierw uwielbić Boga za Jego działanie w swoim Kościele, w sercach i umysłach tak wielu sióstr i braci poświęcających swój czas, swoje talenty i charyzmaty Królestwu Bożemu. W Roku Wiary pragniemy dokonać publicznego wyznania wiary członków Parafialnych Rad Duszpasterskich z całej Polski.

Kongres ma też zwrócić uwagę pasterzy, duszpasterzy, osób życia konsekrowanego i wiernych świeckich na potrzebę istnienia Rad Duszpasterskich w parafiach. Ma być pewną prowokacją do zrobienia rachunku sumienia z realizacji soborowej wizji Kościoła. Podczas Kongresu zaprezentowane będą wyniki badań istnienia i funkcjonowania Rad w Polsce. Badania obejmą lata 2007 do 2013. Pragnę wyrazić wdzięczność Instytutowi Statystyki Kościoła Katolickiego SAC za podjęcie się tych badań oraz pastoralistom z UKSW, którzy je analizują, aby pokazać w jakim kierunku winnyśmy działać w przyszłości, by Rady zaistniały w każdej parafii i funkcjonowały wg. wskazań zawartych w nauczaniu Kościoła. Z wielką ciekawością oczekuję owoców tych prac. Podziękowanie należy się także fundacji Episkopatu Niemiec – Renovabis – wspierającej Kościoły w Europie środkowej i wschodniej, za sfinansowanie tych badań.

O potrzebie, zadaniach i roli Parafialnych Rad Duszpasterskich mówi w rozmowie z KAI abp Stanisław Gądecki, przewodniczący Komisji Duszpasterskiej Konferencji Episkopatu Polski. W Licheniu 14 i 15 września odbędzie się I Kongres Parafialnych Rad Duszpasterskich, na który przyjedzie ok. 1,2 tys. przedstawicieli z całego kraju.

KAI: Ożywienie działalności Parafialnych Rad Duszpasterskich jest istotnym elementem realizowanego obecnie programu duszpasterskiego. Dlaczego PRD powinny istnieć we wszystkich parafiach, jaka jest ich rola?

Abp Gądecki: Dokumenty Soboru Watykańskiego II (Christus Dominus, 27; Presbyterorum ordinis, 7), a zwłaszcza nauczanie posoborowe Kościoła wskazują na potrzebę zaangażowania w duszpasterstwo nie tylko prezbiterów, ale wszystkich wiernych, którzy należą do parafii. Proboszcz jest w pełnym tego słowa znaczeniu duszpasterzem, ale potrzebuje kompetencji i doświadczenia wiary ludzi tworzących wraz z nim parafię. On ponosi ostatecznie odpowiedzialność za kształt duszpasterski parafii, ale zobowiązany jest zasięgnąć opinii wiernych, odwołać się do ich doświadczenia życia z Bogiem – przeżywanego w domu rodzinnym, w miejscu pracy czy rozrywki – w realizacji różnych pastoralnych działań.

Do obecności Parafialnej Rady Duszpasterskiej w każdej parafii nawiązuje Kodeks Prawa Kanonicznego w kanonie 536, § 1: „Jeśli zdaniem biskupa diecezjalnego, po zasięgnięciu opinii Rady Kapłańskiej, byłoby to pożyteczne, należy w każdej parafii ustanowić radę duszpasterską. Ma jej przewodniczyć proboszcz, a członkami powinni być wierni wraz z tymi, którzy z urzędu uczestniczą w trosce duszpasterskiej o parafię i pomagają w ożywianiu działalności pasterskiej”. Wskazuje on, że ustanowienie Parafialnej Rady Duszpasterskiej jest fakultatywne, w odróżnieniu do Parafialnej Rady Ekonomicznej, której ustanawianie nie jest fakultatywne.

Dyrektorium Apostolorum successores (211) wskazuje, iż obecność tejże rady jest pożądana w każdej parafii, a biskup diecezjalny – po zasięgnięciu opinii Rady Kapłańskiej – winien rozważyć możliwość zobligowania wszystkich parafii do ich ustanowienia.

W gruncie rzeczy, Parafialna Rada Duszpasterska jest potrzebna w każdej parafii, ponieważ każda – nawet najmniejsza parafia – stanowi złożony i wielowymiarowy organizm, który winien mieć swoją reprezentację skupiającą ludzi wierzących, mających głębokie doświadczenie wiary przeżywanej w „świecie”, obdarowaną darami i charyzmatami, silnie zjednoczonych z Bogiem, żyjących życiem sakramentalnym oraz postawą służby. Ludzi – którzy jako radni – jak sama nazwa wskazuje, mają głos doradczy. Tego głosu nie można ignorować ani bagatelizować, ponieważ – na mocy Chrztu świętego – każdy wierny jest zaproszony do budowania Królestwa Bożego tam, gdzie żyje. Oni – najogólniej mówiąc – uczestniczą w trosce duszpasterskiej o parafię i pomagają w ożywieniu działalności duszpasterskiej. Zadania i kompetencje tej Rady konkretyzują zazwyczaj synody diecezjalne oraz statuty ogłaszane przez biskupa diecezjalnego.

KAI: Do czego proboszczom potrzebna jest Duszpasterska Rada, czy księża potrafią korzystać z tej pomocy i czy świeccy wiedzą jakie są ich zadania i kompetencje w Radzie?

– Proboszcz potrzebuje radnych, by poznać głębiej sytuację życia ludzi, którym służy, by wiedzieć jakie są ich problemy, radości i smutki. Rada pomaga duszpasterzowi rozeznać ewangeliczną glebę, w którą wsiewa Słowo Boże.

Nie idzie zresztą o samo tylko rozeznanie sytuacji. Parafialna Rada Duszpasterska – działająca w granicach danej parafii – jest najpierw świetną okazją do głębszej formacji tych osób, które ją tworzą. Jest to forma katechezy dorosłych, przeznaczona dla „elity” parafialnej.

Dalej, Rada ta winna budzić postawy apostolskie wśród parafian, wspomagać duchowieństwo w pracy duszpasterskiej, wyrażać opinię i wysuwać propozycje dotyczące doskonalenia duszpasterstwa parafialnego. Ona też może być podstawowym miejscem przystosowania i realizacji ogólnodiecezjalnego programu duszpasterskiego do sytuacji konkretnej wspólnoty parafialnej. Proboszczowie jako osoby odpowiedzialne za kształt wspólnoty parafialnej winni być roztropnie otwarci na różne modele odnowy parafii, wypracowane przez rożne ruchy. Nierzadko duchowość ruchu, z którym związany jest duszpasterz, staje się ofertą dla całej parafii. Potrzeba tu dużo roztropności i umiejętności wsłuchania się w głos parafian. Wskazana jest konsultacja pewnych pomysłów duszpasterskich z członkami Rady.

W Polsce współpraca księży ze świeckimi i świeckich z księżmi stanowi zazwyczaj problem. Potrzeba większej otwartości i dojrzałości z obu stron. Mimo iż prezbiterzy przygotowywani są do takiej współpracy podczas studiów, praktyk czy w procesie stałej formacji kapłańskiej, wielu z nich woli „uprawiać duszpasterstwo solowe”, preferuje „obsługiwanie” wiernych w pojedynkę. Czasami do tego przyczyniają się negatywne doświadczenia wyniesione z takiej współpracy w trakcie pracy duszpasterskiej. Podobnie jest też z parafianami. Bywają tacy, którzy twierdzą, że duszpasterstwo to sprawa duchownych, a nie świeckich. Ale istnieją też piękne przykłady niezwykle owocnej współpracy, których nie można nie zauważyć.

KAI: Kto powinien wchodzić w ich skład i jak powinna być ona ustanawiana?

– Najczęściej skład Rady ustalany jest wg. klucza: z urzędu, z nominacji i z wyboru. Z urzędu tworzą ją: proboszcz jako przewodniczący Rady, wikariusze, rektorzy kościołów nieparafialnych, przełożeni domów zakonnych istniejących na terenie parafii. Z nominacji proboszcza: katolicy świeccy odznaczający się właściwymi cechami moralnymi i charyzmatami potrzebnymi dla rozwoju życia religijnego w parafii. Wreszcie z wyboru: przedstawiciele różnych wspólnot czy grup duszpasterskich działających w parafii, katecheci, nadzwyczajni szafarze Komunii św., przedstawiciele parafialnych grup apostolskich. Rada powinna odzwierciedlać przekrój społeczny i wiekowy parafii, a liczba jej członków winna być dostosowana do wielkości parafii. W skład Rady nie mogą wchodzić osoby obłożone karami kościelnymi, względnie niegodne w powszechnym odczuciu parafian.

KAI: Czym – jakimi dokumentami kościelnymi – zarówno proboszczowie, jak i świeccy dysponują, by móc poprawić bądź wzmocnić działalność PRD?

– Dokumentów jest wiele, niektóre mówią wprost o radach, inne o roli świeckich w Kościele czy współpracy z prezbiterami w ich posłudze. Często istnieją diecezjalne opracowania będące np. owocem pracy synodów diecezjalnych. Niektóre diecezje posiadają także duszpasterza Parafialnych Rad Duszpasterskich, który we współpracy z biskupem, proponuje radnym stałą formację, wprowadza w zagadnienia np. Programu duszpasterskiego realizowanego w diecezji, organizuje rekolekcje dla członków Rad oraz służy radą w indywidualnych kontaktach.

KAI: W Archidiecezji Poznańskiej PRD istnieją w każdej parafii. Jakie są spostrzeżenia Księdza Arcybiskupa, po wizytacjach w parafiach, o ich działalności? W czym wzbogacają życie Kościoła?

– W naszej archidiecezji w zdecydowanej większości parafii istnieją Rady Duszpasterskie (92 %). Oczywiście działalność tych Rad jest bardzo zróżnicowana. Są Rady, w których działają bardzo kompetentni parafianie, służący pomocą duszpasterzowi i mający bardzo ciekawe pomysły. Co więcej, potrafiący korzystać z opracowań duszpasterskich, przygotowywanych przez archidiecezję w oparciu o Program duszpasterski dla Kościoła w Polsce. Niestety, są też takie Rady, których zainteresowania ograniczają się do spraw gospodarczych, co wynika z wcześniejszej powszechnej praktyki, kiedy to w parafiach istniały wyłącznie rady parafialne, z konieczności zajmujące się przede wszystkim sferą materialną. Coraz liczniejsze są Rady systematycznie obradujące, zazwyczaj cztery razy w roku, ale zdarza się też, że członkowie Rad spotykają się okazjonalnie, np. w związku z wizytacją kanoniczną. Na szczęście te ostatnie przytoczone sytuacje są odosobnione. Jestem przekonany, że w zdecydowanej większości członkowie Rad to ludzie głęboko zjednoczeni z Panem Bogiem i chcący służyć Kościołowi najlepiej, jak potrafią. Archidiecezja wspiera ich dążenia poprzez stałą formację zarówno prezbiterów, jak i członków Parafialnych Rad Duszpasterskich. Cieszę się, że we współczesne duszpasterstwo coraz wyraźniej wpisuje się oddziaływanie tych Rad.

KAI: Biorąc pod uwagę, że jest 10,5 tys. parafii w Polsce, liczba członków PRD powinna wynosić ok. 100 tys. osób. Jak Kościół powinien wykorzystać taki potencjał?

– Na razie takiego potencjału Kościół w Polsce nie ma. Na I Krajowy Kongres Parafialnych Rad Duszpasterskich w Licheniu – w dniach 14/15 września br. – zgłosiło się ok. 1200 osób. Nie zgłosiło swoich delegatów kilka diecezji. Przed rokiem w I Krajowym Kongresie Diecezjalnych Rad Duszpasterskich nie uczestniczyło 5 diecezji. To wyraźnie pokazuje, że jesteśmy na początku drogi. Mimo, iż Rok Wiary przypomina nam, że mija już 50 lat od rozpoczęcia Soboru Watykańskiego II, nie jesteśmy gotowi na rachunek sumienia z realizacji nauczania soborowego, do czego wzywał nas wielokrotnie błogosławiony Jan Paweł II. Wielu członków istniejących Rad Duszpasterskich w parafiach daje piękne świadectwo swojej miłości do Boga i Kościoła. Oni są nadzieją i pionierami odnowy naszych wspólnot parafialnych. Duszpasterstwo skoncentrowane tylko na osobie prezbitera, dziś już nie wystarcza. Ufam, że Kongres pobudzi ludzi Kościoła w Polsce do dalszej pracy na rzecz odkrywania tego wielkiego potencjału.

KAI: Jakie jest główne zadanie Kongresu w Licheniu i jakich owoców można się spodziewać?

– Chcemy najpierw uwielbić Boga za Jego działanie w swoim Kościele, w sercach i umysłach tak wielu sióstr i braci poświęcających swój czas, swoje talenty i charyzmaty Królestwu Bożemu. W Roku Wiary pragniemy dokonać publicznego wyznania wiary członków Parafialnych Rad Duszpasterskich z całej Polski.

Kongres ma też zwrócić uwagę pasterzy, duszpasterzy, osób życia konsekrowanego i wiernych świeckich na potrzebę istnienia Rad Duszpasterskich w parafiach. Ma być pewną prowokacją do zrobienia rachunku sumienia z realizacji soborowej wizji Kościoła. Podczas Kongresu zaprezentowane będą wyniki badań istnienia i funkcjonowania Rad w Polsce. Badania obejmą lata 2007 do 2013. Pragnę wyrazić wdzięczność Instytutowi Statystyki Kościoła Katolickiego SAC za podjęcie się tych badań oraz pastoralistom z UKSW, którzy je analizują, aby pokazać w jakim kierunku winnyśmy działać w przyszłości, by Rady zaistniały w każdej parafii i funkcjonowały wg. wskazań zawartych w nauczaniu Kościoła. Z wielką ciekawością oczekuję owoców tych prac. Podziękowanie należy się także fundacji Episkopatu Niemiec – Renovabis – wspierającej Kościoły w Europie środkowej i wschodniej, za sfinansowanie tych badań.