Turcja i Watykan: etapy trudnych relacji – most między Azją a Europą

Papież Leon XIV uda się do Turcji 27 listopada. Nieco ponad 100 lat temu upadło Imperium Osmańskie; po nim powstało współczesne państwo tureckie. Ponad stuletnie relacje Watykanu z Turcją nie zawsze były łatwe. Oto ważne kamienie milowe w relacjach między Watykanem a tym mostem między Azją a Europą od XX wieku.

1915: Papież Benedykt XV (1914–1922) bezskutecznie interweniuje u sułtana Mehmeda V w sprawie okrucieństw popełnionych na Ormianach. Prosi sułtana o „współczucie dla losu […] ciężko uciskanego narodu ormiańskiego, który został doprowadzony na skraj zagłady”. Rząd turecki zwleka z dostarczeniem listu do czasu zakończenia deportacji i masakr.

1918: Po kolejnych okrucieństwach wobec Ormian we wschodnim Imperium Osmańskim papież ponownie interweniował u sułtana. Polecił nuncjuszowi papieskiemu w Niemczech, abp Eugenio Pacellemu, przyszłemu papieżowi Piusowi XII, aby przedstawił sprawę Ormian  rządowi w Berlinie. W tym czasie Cesarstwo Niemieckie było najważniejszym sojusznikiem Imperium Osmańskiego – jednak Berlin milczał.

1921: W Stambule, zaledwie kilka tygodni przed śmiercią Benedykta XV, wzniesiono pomnik tego miłującego pokój papieża. Upamiętniono w ten sposób liczne wysiłki humanitarne papieża na rzecz cierpiących oraz jego niestrudzone, ostatecznie nieskuteczne, wysiłki dyplomatyczne mające na celu przekonanie walczących mocarstw Europy do zawarcia pokoju. Inskrypcja na pomniku upamiętnia „wielkiego papieża światowej tragedii, Benedykta XV – dobroczyńcę wszystkich narodów, bez względu na narodowość czy religię, jako dowód wdzięczności Orientu (1914–1919)”.  

1923 roku – przesiedlenia Greków osmańskich i Turków chrześcijańskich do Grecji, a Greków muzułmańskich do Turcji – wydarzenia z 1955 roku są uważane za początek końca kultury greckiej w Turcji. 

1934: Mustafa Kemal Atatürk, założyciel Republiki Tureckiej o ścisłych zasadach świeckich, przekształca w muzeum Hagia Sophię (gr. „Święta Mądrość”), główną świątynię prawosławia do 1453 roku, a później meczet.

1935 – 1944: Angelo Giuseppe Roncalli, przyszły papież Jan XXIII (1958–1963), jako wysłannik Watykanu do Turcji i Bułgarii z siedzibą w Ankarze, dzięki swojej otwartości i gotowości do dialogu zyskuje szacunek i przyjaźń.

1955: „Pogrom wrześniowy” w chrześcijańskiej i żydowskiej dzielnicy Stambułu:  pobicia, grabieże i podpalenia; ginie kilku przywódców religijnych. Wojsko jest zmuszone do interwencji czołgami. Prasa za pomocą prowokacyjnych doniesień od miesięcy podsycała nastroje antygreckie i antyislamskie. Oprócz wymiany ludności po Traktacie Lozańskim z 

1959: Prezydent Turcji Celal Bayar z wizytą u Jana XXIII w Watykanie. W początkach swojej działalności Bayar prześladował Ormian i wiernych grecko-prawosławnych. 

1960: Za pontyfikatu Jana XXIII, byłego nuncjusza w Ankarze, Turcja i Watykan nawiązują pełne stosunki dyplomatyczne po raz pierwszy w historii Imperium Osmańskiego i Republiki Tureckiej. 

1962-1965: Sobór Watykański II. Odwilż w ekumenizmie i początek dialogu międzyreligijnego.  

1964: Historyczne spotkanie papieża Pawła VI (1963–1978) z patriarchą Atenagorasem w Jerozolimie; przełom w stosunkach między Rzymem a Konstantynopolem. 

1965: zniesienie wzajemnej ekskomuniki między Rzymem a Konstantynopolem po ponad 900 latach (1054). 

1967: Paweł VI jako pierwszy papież czasów nowożytnych, odwiedza Turcję. W dawnym kościele i meczecie Hagia Sophia klęka do modlitwy, wprawiając w zakłopotanie tureckiego ministra spraw zagranicznych.

1979: Jan Paweł II (1978-2005) odwiedza Turcję, rok przed wojskowym zamachem stanu i wprowadzeniem stanu wojennego.  

2001: Zamachy z 11 września 2001 roku spowodowały napięcie klimatu społecznego między światem chrześcijańskim a islamskim. Zwierzchnicy religijni, na czele z Janem Pawłem II, potępiają wszelkie stosowanie przemocy w imię religii.  

2001: Pod koniec swojej podróży do Armenii Jan Paweł II po raz pierwszy mówi o ludobójstwie. „Eksterminacja 1,5 miliona ormiańskich chrześcijan, która jest powszechnie uważana za pierwsze ludobójstwo XX wieku, oraz późniejsza zagłada tysięcy pod rządami totalitarnymi, to tragedie, które pozostają żywe w pamięci współczesnego pokolenia” – stwierdził  papież we wspólnej deklaracji z ormiańskim patriarchą Karekinem II. 

2006: Papież Benedykt XVI (2005-2013) wywołuje ogólnoświatową debatę swoim wykładem na Uniwersytecie w Ratyzbonie. Historyczny cytat muzułmanie postrzegają jako obrazę proroka Mahometa. Watykan stara się załagodzić kontrowersje poprzez inicjatywę dialogu i uznaną za sukces wizytę papieża w Turcji pod koniec 2006 roku. Szerokim echem odbił się na całym świecie gest modlitewny papieża w Błękitnym Meczecie.

2013: Papież Franciszek trzy miesiące po wyborze w prywatnej rozmowie, która później została upubliczniona, nazwał wypędzenie Ormian „pierwszym ludobójstwem XX wieku”. Turcja oficjalnie zaprotestowała, uznając to stwierdzenie za „absolutnie niedopuszczalne”. Jeszcze jako arcybiskup Buenos Aires, papież nie krył swojego poglądu, że wypędzenie uważa za ludobójstwo.

2014: Franciszek czwartym papieżem czasów nowożytnych, który odwiedził Turcję, spotkał się z prezydentem Recepem Tayyipem Erdoğanem. W Stambule po raz pierwszy w czasie swojego pontyfikatu wszedł do meczetu i tam się modlił . Do innych ważnych wydarzeń należą spotkania z patriarchą ekumenicznym Konstantynopola, Bartłomiejem I. Strona turecka chwali jego pokorę i gesty szacunku dla islamu. Erdoğan oświadcza, że zgadza się z papieżem we wszystkich ważnych kwestiach. 

2015: Podczas Mszy św. z udziałem kilku tysięcy Ormian, Franciszek w oficjalnym przemówieniu nazywa prześladowania Ormian podczas I wojny światowej „pierwszym ludobójstwem XX wieku”. Turcja ostro protestuje. Wycofuje swojego ambasadora przy Stolicy Apostolskiej i wzywa nuncjusza apostolskiego do Ankary. Minister spraw zagranicznych Mevlüt Cavusoğlu oskarża papieża o podżeganie tą wypowiedzią do „wrogości i nienawiści” .

W kolejnych latach nie została zerwana nić dialogu między Franciszkiem a Erdoğanem na temat bieżących kwestii politycznych, takich jak konflikt na Bliskim Wschodzie, wojna na Ukrainie i niszczycielskie trzęsienie ziemi w Turcji i Syrii w 2023 roku.  

2018: Erdoğan, jako pierwszy od 59 lat prezydent Turcji, odwiedził Watykan. Franciszek poświęcił mu około trzy razy więcej czasu niż przewiduje normalna audiencja.

2020: Hagia Sophia w Stambule, zbudowana w późnym antyku jako bizantyjski kościół cesarski, meczet od 1453 roku i muzeum od 1934 roku, została ponownie przekształcona w meczet. Papież wyraził „głęboki smutek” z powodu tej zmiany; odczuwał „wielki ból”. Rzecznik Erdogana odpowiedział, że Franciszek nie ma powodu do smutku. Hagia Sophia zostanie przekształcona z atrakcji turystycznej z powrotem w „dom modlitwy, gdzie wzywa się imienia Boga”.  

2024: Styczniowy atak terrorystyczny na kościół katolicki w Stambule wywołuje zamieszki; pojawia się również krytyka rządu tureckiego. Na szczycie G7 w Apulii (czerwiec) dochodzi do krótkiej wymiany zdań między Franciszkiem a Erdoğanem, podczas której papież wskazuje palcem na prezydenta.

2025: W ramach swojej pierwszej podróży zagranicznej papież Leon XIV odwiedza Turcję. Okazją jest 1700. rocznica Soboru Nicejskiego.