W 2024 roku Kościół Prawosławny w Polsce będzie obchodził 100-lecie autokefalii

W przyszłym roku przypada 100. rocznica nadania Kościołowi Prawosławnemu w Polsce autokefalii (niezależności) przez patriarchat Konstantynopola (13 listopada 1924 r.). Akt ten przyczynił się do uniezależnienia prawosławnych od patriarchatu moskiewskiego po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku. Święty Sobór Biskupów prawosławnych ogłosił ramowy program obchodów jubileuszowego roku.

Odrodzona w 1918 r. Rzeczpospolita była państwem wielonarodowościowym i wielowyznaniowym, a podziały wyznaniowe w dużym stopniu pokrywały się z narodowościowymi. Prawosławie było drugim co do wielkości wyznaniem kraju. W 1921 r. do Kościoła prawosławnego należało 3,8 mln wiernych, w tym 1,5 mln Ukraińców, 900 tys. Białorusinów i ok. 700 tys. wiernych określających swoją narodowość jako „tutejsi”.

Próby uniezależnienia prawosławia w Polsce od patriarchatu rosyjskiego w pierwszych latach niepodległości spotykały się z dużym oporem wiernych i biskupów prawosławnych. Początkowo podjęto starania o uzyskanie autokefalii od patriarchy moskiewskiego; po fiasku negocjacji i zastrzeleniu w 1923 r. zwolennika idei autokefalii metropolity warszawskiego abpa Jerzego (Jaroszewskiego) przez archimandrytę Smaragda, zwrócono się do Konstantynopola. Jako następcę zamordowanego metropolity wybrano abpa Dionizego (Waledyńskiego), który doprowadził do pomyślnego końca zabiegi o niezależność Cerkwi.

Kościół prawosławny w Polsce otrzymał tomos (dekret – KAI) o autokefalii od patriarchatu Konstantynopola – 13 listopada 1924 r. i cieszył się niezależnością przez cały okres międzywojenny.

W czasie II wojny światowej na terenach przyłączonych w 1939 r. do ZSRR Kościół prawosławny został ponownie włączony do patriarchatu moskiewskiego, zachował natomiast niezależność na terenach okupowanych przez Niemców. Z tego powodu po wojnie władze komunistyczne oskarżyły zwierzchnika Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (PAKP), metropolitę Dionizego, o uległość wobec okupanta i nalegały, by wbrew prawu kanonicznemu złożył urząd. Gdy odmówił, w lutym 1948 r. osadzono go w areszcie domowym i oskarżono o zdradę Rzeczypospolitej (władze nie uznawały tomosu z 1924 r.).

Na jego miejsce powołano Tymczasowe Kolegium Rządzące Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, pod przewodnictwem arcybiskupa Tymoteusza, który w czerwcu 1948 r. udał się do patriarchy Moskwy Aleksego I i wyrzekł się autokefalii z 1924 r. Delegaci przeprosili patriarchat moskiewski za „nieposłuszeństwo” polskich hierarchów sprzed ćwierć wieku, podpisali akt ponownego złączenia się z Kościołem rosyjskim, który nadał Kościołowi prawosławnemu w Polsce pełną niezależność kanoniczną. Akt ten jednak został nadany niezgodnie z przepisami prawa kościelnego.

Większość wyznawców prawosławia w Polsce zamieszkuje wschodnie województwa: podlaskie, lubelskie i małopolskie. Liczbę prawosławnych PAKP szacuje na 180-250 tys., nie licząc uchodźców z Ukrainy. Zwierzchnikiem Kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej jest (od 1998 r.) metropolita warszawski i całej Polski Sawa (Hrycuniak).

Ramowy program jubileuszu 100-lecia samodzielności

„Wchodźmy z wiarą i nadzieją w 2024 rok, kiedy świętować będziemy 100-lecie cerkiewnej samodzielności tzw. autokefalii” – czytamy w bożonarodzeniowym orędziu świętego Soboru Biskupów prawosławnych.

Centralne nabożeństwo dziękczynne w intencji Cerkwi prawosławnej w Polsce i jej wiernych obędzie się 19 sierpnia 2024 roku, w dniu święta Przemienienia Pańskiego na św. Górze Grabarce.

Na poziomie centralnym zaplanowano też następujące wydarzenia jubileuszowe: 13 listopada 2024 roku, w rocznicę podpisania aktu o samodzielności Cerkwi prawosławnej w Polsce, w katedrze metropolitalnej św. Marii Magdaleny w Warszawie sprawowana będzie pod przewodnictwem metropolity Święta Liturgia z udziałem hierarchów Kościoła Prawosławnego (PAKP). W tym samym dniu wieczorem planowany jest koncert muzyki cerkiewnej w wykonaniu zaproszonych chórów. Zaplanowano także konferencję popularnonaukową, którą organizuje Sekcja prawosławna Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie i Prawosławne Seminarium Duchowne w Warszawie.

Różne uroczystości liturgiczno-kulturalne odbędą się także na poziomie diecezjalnym. W centrach diecezjalnych i dekanatach będą zorganizowane wystawy tematyczne ukazujące historię Cerkwi i jej drogę do samodzielności oraz projekcje filmów prezentujących życie prawosławnych w Polsce.

Jak zapowiadają biskupi, podjęte zostały starania, by Poczta Polska wyemitowała okolicznościowy znaczek o tematyce jubileuszowej. W przygotowaniu jest okolicznościowy medal poświęcony 100-leciu autokefalii.

Obchody jubileuszowe zostały zainaugurowane już w mijającym roku poświęceniem nowo wybudowanej cerkwi Hagia Sophia w Warszawie w dniu 14 maja 2023 roku, tam też się zakończą uroczystą Świętą Liturgią sprawowaną w niedzielę 17 listopada 2024 roku.