Warszawa: ważna książka o przyszłości demograficznej

Najnowsza książka prof. Andrzeja Ochockiego „Ludność świata – powinność i kapitał” ukazuje najnowsze trendy demograficzne świata i wynikające z nich wyzwania. W Instytucie Statystyki Kościoła Katolickiego odbyła się jej prezentacja.

Diagnoza

W XXI wieku następuje spowolnienie przyrostu naturalnego i chociaż w krajach rozwijających się występuje nadal wysoka dynamika demograficzna, obniża się dzietność i wydłuża życie ludzkie. W niektórych krajach rozwiniętych gospodarczo liczba ludności zmniejszy się prawdopodobnie o ponad 10 proc. do końca pierwszej połowy obecnego wieku. Jednocześnie brak widocznych sukcesów w walce z ubóstwem i analfabetyzmem. Nadal występuje znaczna różnica przeciętnego trwania życia niemowlęcia. Wynika to przede wszystkim z radykalnych różnic w standardzie życia ludności; z jednej strony mamy do czynienia z dobrobytem, a z drugiej z głodem i niedożywieniem.

Demograficzna pokora

Rodzina powinna być w centrum analiz demograficznych. Ekonomia nie wytłumaczy całkowicie zmian demograficznych. W świetle najnowszych teorii demograficznych nie można spoglądać na zachowania prokreacyjne ludzi jako na deterministyczne procesy. Prof. Andrzej Ochocki postuluje stosowanie „probabilistycznego paradygmatu” w podejściu do procesów demograficznych, która dopuszcza bufor niepewności i nie rości prawa do pełnej wiedzy na temat przyszłości demograficznej świata.

Rodzina

Dziecko w rodzinie jest coraz bardziej celem samym w sobie. Wzmacniane są więzi emocjonalne między dziećmi i rodzicami. Jednocześnie wydłuża się czas zależności ekonomicznej dzieci od rodziców. Autor analizując dane wysuwa wniosek, że aktywność zawodowa matek wychowujących małe dzieci nie zależy jedynie od dobrobytu społeczeństwa czy poziomu upowszechnienia partnerskiego modelu rodziny. Zależy on również od polityki rodzinnej państwa. W krajach gdzie transfery finansowe kierowane są bezpośrednio do rodzin, zmniejsza się aktywność kobiet na rynku pracy. Natomiast tam, gdzie dominują transfery pośrednie (docierające do rodziny za pośrednictwem instytucji pomagającej rodzinie, np. przedszkoli) więcej matek angażuje się zawodowo.

Zdaniem autora zatem „partnerski model rodziny, wysokie dochody gospodarstwa domowego, rozwinięta instytucjonalnie opieka nad małym dzieckiem i pośrednie transfery kierowane do rodzin z dziećmi związane z ich edukacją i ochroną zdrowia, mogą przywrócić naturalne proporcje pokoleń rodziców i dzieci oraz umożliwić swobodny wybór – dokonywany przez kobietę – między aktywnością zawodową a pracą w rodzinnym gospodarstwie domowym”. Jednocześnie między państwami występują duże różnice w kosztach utrzymania dzieci. Autor podaje alogrytm wyliczania takich kosztów i proponuje wykorzystanie ich w celu ustalania poziomu państwowej pomocy rodzinie.

Emerytury a edukacja

Transfery międzypokoleniowe i fundusze emerytalne mogą prowadzić w obecnej sytuacji starzenia się społeczeństwa nawet do konfliktów międzypokoleniowych. Stawia to zadanie dla polityki rodzinnej państw europejskich, aby przywrócić poziomu zastępowalności pokoleń. Oprócz konkretnych rozwiązań na poziomie polityki społecznej, wymaga to również przywrócenia „personalistycznej wizji osoby” na każdym szczeblu wychowania i kształcenia.

Postulaty

Wyniki badań demograficznych kształtują politykę ludnościową, w tym również zasady ekonomii gospodarstwa domowego (rodziny). Autor postuluje „ekonomię domową”. Nie jest prawdą, że demografia prowadzi jednoznacznie do instrumentalnego traktowania rodziny. Przeciwnie, wnioski jakie płyną z analizy demograficznej, wskazują, że aby gospodarstwo rodzinne mogło podejmować racjonalne decyzje ekonomiczne, wymaga szerokiego zakresu autonomii ekonomicznej, zagwarantowania stabilnego źródła dochodów z pracy lub emerytury oraz „społecznych transferów finansowych i rzeczowych skierowanych pośrednio lub bezpośrednio do rodzin wychowujących dzieci”. Spełnienie tych postulatów wymaga „sprawiedliwego podziału” dochodu narodowego w skali państwa, co z kolei oznacza: odpowiednie kształtowanie systemu edukacji, płacy minimalnej, podatków, ubezpieczeń i pomocy społecznej.

Autor postuluje zwiększenie transferów pośrednich do rodzin z dziećmi, czyli przede wszystkim finansowanie ochrony macierzyństwa, zdrowia małych dzieci, medycyny szkolnej, usług dla dzieci niepełnosprawnych, opieki przedszkolnej i edukacji na wszystkich poziomach, a mieszkalnictwa. Jeśli państwo w duchu liberalizmu wycofuje się z kreowania tych procesów, traci szansę wpływania na spoistość społeczeństwa.

Andrzej Ochocki, „Ludność świata – powinność i kapitał”, Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2010.

Prof. UKSW, dr hab. Andrzej Ochocki jest demografem, kierownikiem Katedry Statystyki i Demografii UKSW. Przez wiele lat pracował w Głównym Urzędzie Statystycznym, był dyrektorem Departamentu Rozwoju Społecznego Rządowego Centrum Studiów Strategicznych oraz sekretarzem Generalnym Rządowej Rady Ludnościowej. Współpracuje z Instytutem Statystyki Kościoła Katolickiego SAC.