Watykan i konflikt bliskowschodni: wzloty i upadki w niekończącym się sporze

Na Bliskim Wschodzie znów szaleje wojna. W tym kontekście niemiecka agencja katolicka KNA przypomniała, że na delikatnej arenie dyplomatycznej w tym regionie od ponad 100 lat jest aktywna również Stolica Apostolska i przypomniała najważniejsze wydarzenia w ciągu tych lat.

Oto niektóre z nich:

1904: austrowęgierski pisarz i dziennikarz pochodzenia żydowskiego Theodor Herzl (1860-1904), który od połowy lat dziewięćdziesiątych działał na rzecz utworzenia samodzielnego państwa żydowskiego w Palestynie, podczas audiencji u Piusa X (25 I) próbuje przekonać go do tej idei. Według notatek Herzla, papież odpowiedział: „Nie możemy powstrzymać Żydów przed przybyciem do Jerozolimy; ale nigdy nie możemy temu sprzyjać” i dodał: „Jeśli udacie się do Palestyny i osiedlicie tam swoich ludzi, my chcemy mieć tam kościoły i księży gotowych do ochrzczenia was”.

1917: Po zakończeniu panowania osmańskiego brytyjski minister spraw zagranicznych James Balfour zapewnił Żydów o poparciu dla ustanowienia ich ojczyzny w Palestynie. Kilka lat później Benedykt XV wyraził obawę, że narodowe interesy syjonistów zostaną zrealizowane kosztem Arabów. Byłoby to sprzeczne z „podstawową zasadą naturalnej sprawiedliwości”. Stolica Apostolska odrzuciła pogląd, jakoby prawo do powstania państwa Izrael można byłoby wywodzić z Biblii.

1933-45: Niemcy hitlerowskie systematycznie prześladują i mordują Żydów w całej okupowanej przez siebie Europie; ocenia się, że zginęło około sześciu milionów Żydów.

1947: Rezolucja ONZ w sprawie podziału Palestyny (29 XI) przewiduje umiędzynarodowienie Jerozolimy. Stolica Apostolska zażądała, by Jerozolima znalazła się pod nadzorem Organizacji Narodów Zjednoczonych. Taki pogląd głosili Pius XII i Paweł VI, opowiadając się jednocześnie za swobodnym dostępem wyznawców różnych religii do miejsc świętych w tym mieście.

1948: Jeszcze przed utworzeniem 14 maja Państwa Izrael Stolica Apostolska powołała do życia 11 lutego delegaturę apostolską ds. Palestyny, Transjordanii i Cypru jako znak niepodzielności Palestyny. W 1953 zmieniła ona nazwę na delegaturę apostolską dla Jerozolimy, Palestyny, Jordanii i Cypru, a od 1957 nosi obecną nazwę delegatury dla Jerozolimy i Palestyny o kompetencjach obejmujących Jerozolimę, Jordanię i Cypr. Pius XII w swoich przemówieniach i encyklikach („In multiplicibus curis” z 24 X 1948) wielokrotnie wzywał do ochrony i nienaruszalności wszystkich miejsc świętych w Palestynie, najlepiej przez zapewnienie „międzynarodowego statusu” Jerozolimy.

1949: prezydent Izraela Chaim Weizmann gwarantuje „pełne bezpieczeństwo wszystkich instytucji religijnych” w Izraelu.

1952: Pius XII, który nie uznał formalnie Państwa Izrael ani zajęcia Jerozolimy Wschodniej w 1949 przez Jordanię, przyjął na audiencji prywatnej ówczesnego szefa dyplomacji tego kraju Mosze Szaretta.

1958-62: św. Jan XXIII dąży do poprawy stosunków z Żydami. Powitał w Watykanie delegację żydowską słowami „Jestem Józef, wasz brat”. W 1959 nakazał usunięcie z liturgii wielkopiątkowej słów o „niewiernych, wiarołomnych Żydach”, o których nawrócenie trzeba się modlić. W 1961 niemiecki kardynał kurialny Augustin Bea – pierwszy przewodniczący nowo utworzonego w ramach przygotowań do Soboru Watykańskiego II Sekretariatu ds. Jedności Chrześcijan – otrzymał zadanie przygotowania na Sobór dokumentu na temat judaizmu.

1962-65: Sobór Watykański II potwierdza zmianę w rozumieniu judaizmu i podkreśla „wspólne dziedzictwo” Żydów i chrześcijan. Ubolewa nad „wszelkimi wybuchami nienawiści, prześladowaniami i przejawami antysemityzmu”. 28 X 1965 ogłoszono deklarację „Nostra aetate” o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich, której czwarty i najobszerniejszy rozdział jest poświęcony judaizmowi i jego związkom z Kościołem katolickim i całym chrześcijaństwem.

1964: Paweł VI jako pierwszy papież w historii odwiedził Ziemię Świętą (4-6 I). W Jordanii i Izraelu przyjęto go z honorami należnymi głowie państwa, ale w wygłoszonych wówczas przemówieniu on sam ani razu nie wymienił nazwy Państwa Izrael a Żydów nazwał „synami Przymierza”.

1967: Po „wojnie sześciodniowej” (5-10 VI), w której Izrael pokonał koalicję państw arabskich (Egipt, Jordania, Syria i Irak) i zajął całą Jerozolimę wraz z miejscami świętymi, Paweł VI zażądał międzynarodowego zagwarantowania specjalnego statusu tego miasta i swobodnego dostępu do tych miejsc.

1973: Paweł VI przyjął 16 I Goldę Meir jako pierwszą szefową rządu izraelskiego. Wcześniej – 7 X 1969 przyjął on na „audiencji specjalnej” ministra spraw zagranicznych tego kraju Abbę Ebana.

1978: Oficjalna izraelska delegacja wzięła udział w inauguracji pontyfikatu Jana Pawła II (22 X).

1979: w czasie swej I pielgrzymki do Polski Jan Paweł II odprawił Mszę w byłym obozie koncentracyjnym Auschwitz, nazywając go „Golgotą naszych czasów” (7 VI).

1980: Kneset uchwalił ustawę Podstawowe Prawo Jerozolimy, stwierdzającą, iż „zjednoczona Jerozolima jest stolicą Izraela” (30 VII).

1982 – Jan Paweł II przyjął po raz pierwszy, na audiencji prywatnej (przed środową audiencją ogólną) przywódcę Organizacji Wyzwolenia Palestyny (OWP) Jasera Arafata, uznawanego przez Izrael i wiele środowisk zachodnich za „szefa terrorystów palestyńskich (15 IX).

1984: Jan Paweł II po raz pierwszy w oficjalnym dokumencie papieskim wspomniał o „Państwie Izrael”.

1985: Papież przyjął premiera Izraela Szimona Peresa – jednym z głównych tematów rozmów była „normalizacja stosunków” (19 II).

1986: Pierwsza, historyczna wizyta papieża w synagodze rzymskiej (13 IV). Jan Paweł II określił wówczas Żydów jako „starszych braci w wierze”.

1992: Utworzenie stałej grupy roboczej ds. „normalizacji stosunków” między Watykanem a Izraelem.

1993: Podpisanie „Układu Podstawowego” jako pierwszej umowy między Stolicą Apostolską a Izraelem (30 XII). Rozpoczęło to wymianę kulturalną i naukową; przywoływano wspólne obawy. Nierozwiązane pozostały niektóre kwestie gospodarcze i podatkowe. Porozumienie to trwa do dziś i obciąża wzajemne stosunki.

1994: Nawiązanie pełnych stosunków dyplomatycznych między Watykanem a Izraelem (15 VI). Następnie 25 X ustanowiono „stosunki specjalne” z OWP.

1997: Izrael i Stolica Apostolska podpisały Porozumienie o Osobowości Prawnej (10 XI) w sprawie prawnego uznania organów i instytucji kościelnych w Ziemi Świętej, ale dokumentu nie ratyfikował dotychczas Kneset.

2000: Watykan i Palestyńczycy zawarły układ o prawnym uznaniu osób i instytucji kościelnych Kościoła katolickiego na terytoriach palestyńskich. Preambuła powtarzała żądania Watykanu dotyczące „specjalnego, gwarantowanego na płaszczyźnie międzynarodowej, statusu dla Jerozolimy”. Podczas nabożeństwa wielkopostnego Jan Paweł II zwrócił się do różnych środowisk z historyczną prośbą o przebaczenie za uchybienia chrześcijan w historii. W procesie tym wymienione są również „grzechy”, które „nieliczni … popełnili przeciwko ludowi Przymierza i Błogosławieństw …”.

W dniach 21-26 III Ojciec Święty odwiedził jako pierwszy papież w dziejach Ziemię Świętą. Ta pełna gestów i wydarzeń wizyta objęła m.in. jego pobyt w Instytucie Pamięci Holokaustu Yad Vashem, przy żydowskiej Ścianie Płaczu i w meczecie Al-Aksa. W październiku, w związku z wybuchem Drugiej Intifady – powstania palestyńskiego, papież skrytykował nową spiralę przemocy – zarówno palestyńskie ataki terrorystyczne, jak i kontrataki izraelskie.

2003: Palestyńczycy okupowali Bazylikę Narodzenia Pańskiego w Betlejem (2 IV-10 V); armia izraelska oblegała ten teren przez 39 dni.

2008: Benedykt XVI przywrócił (częściowo zmienioną) wielkopiątkową modlitwę za Żydów, co spotkało się z niezadowoleniem i protestami przedstawicieli judaizmu.

2009: Zniesienie ekskomunik nałożonych w 1988 przez Watykan na 4 biskupów Bractwa św. Piusa X, w tym negacjonisty Holokaustu Richarda Williamsona (24 I), wywołało ogólnoświatowe protesty. Papież przyznał, że nie wiedział o tej przeszłości biskupa (nawróconego z anglikanizmu), dodając, że w Watykanie szwankuje przepływ wiadomości.

– Podczas pobytu w Ziemi Świętej (8-15 V) Benedykt XVI nie próbował powtórzyć wielkich gestów swojego poprzednika, ale starał się przede wszystkim wzmocnić tam obecność chrześcijan, promować ekumenizm i dialog z Żydami i muzułmanami.

2010: Watykan i Autonomia Palestyńska rozpoczęły rozmowy na temat układu podstawowego. Ma on między innymi wyjaśnić status prawny Kościoła i sprawy podatkowe.

2012: Przedstawicielstwo OWP w ONZ (istniejące od 12 I 1974) otrzymało nazwę „Państwo Palestyna”. Odtąd również Stolica Apostolska używa tego określenia w oficjalnych dokumentach.

2013: Prawosławny chrześcijanin z Jerozolimy, wcześniej negocjator OWP Issa Dżamil Kassissieh złożył list akredytacyjny jako pierwszy „przedstawiciel Państwa Palestyńskiego przy Stolicy Apostolskiej” (I). Z kolei papieski ambasador w Izraelu nosi obecnie tytuł „delegata apostolskiego dla Jerozolimy i Palestyny”.

2014: Podczas podróży do Ziemi Świętej (24-26 V) Franciszek wezwał do pojednania w konflikcie na Bliskim Wschodzie. Wykonał spektakularne gesty pokoju, takie jak nieplanowana modlitwa przy izraelskim murze zaporowym i symboliczny uścisk trzech światowych religii przy Ścianie Płaczu w Jerozolimie. Kilka tygodni później – 8 VI – w Ogrodach Watykańskich odbyła się modlitwa o pokój w Ziemi Świętej z udziałem prezydentów: Palestyny – Mahmuda Abbasa i Izraela – Szimona Peresa, na którą Franciszek niespodziewanie zaprosił ich podczas pobytu w Izraelu.

2015: Stolica Apostolska i Palestyna podpisały w Watykanie 26 VI Porozumienie Wszechstronne (Comprehensive Agreement) ustanawiające formalne stosunki dyplomatyczne między nimi. Regulowało ono najważniejsze sprawy dotyczące życia i działalności Kościoła katolickiego w Palestynie. Jednocześnie propagowało rozwiązanie pokojowe na drodze rozmów w ramach „regulacji dwóch państw” z granicami gwarantowanymi międzynarodowo. Palestyna stała się pierwszym państwem arabskim z takim dwustronnym traktatem.

2017: Poświęcenie przedstawicielstwa palestyńskiego przy Stolicy Apostolskiej.

2020: W związku z planowanym zajęciem przez Izrael części Zachodniego Brzegu Jordanu sekretarz stanu Stolicy Apostolskiej kard. Pietro Parolin oznajmił ambasadorom Izraela i USA o „zaniepokojeniu Stolicy Apostolskiej” tą sytuacją.

2023: Watykan po raz kolejny zaapelował o status specjalny dla Jerozolimy. W jego ramach muszą istnieć m.in. międzynarodowe gwarancje równych praw dla żydów, muzułmanów i chrześcijan, wolność religijna oraz dostęp do miejsc religijnych w mieście – powiedział 26 IX na forum zgromadzenia ogólnego ONZ w Nowym Jorku podsekretarz Stolicy Apostolskiej ds. stosunków z państwami i organizacjami międzynarodowymi abp Paul Richard Gallagher.