Wielkie oblężenie Jasnogórskiej Twierdzy (zapowiedź)

Jak wyglądał obóz wojsk w XVIII w. lub w jakie gry hazardowe grali żołnierze – to m.in. zobaczyć będzie można w najbliższą sobotę, 23 września, na Jasnej Górze. Odbędzie się tam rekonstrukcja oblężenia Jasnogórskiej Twierdzy. Inscenizacja zorganizowana zostanie w ramach II Międzynarodowej Konferencji Naukowej z cyklu „Twierdze osiemnastowiecznej Europy”, która odbędzie się od 22 do 23 września w Częstochowie.

Część naukowa konferencji będzie miała miejsce w Sali Senatu Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Uczestnicy debatować będą nad dziejami twierdz w Rzeczpospolitej i innych państwach Europy. Zaplanowano wystąpienia m.in. o zmianach systemu fortyfikacji nadmorskich we Francji XVIII wieku, Twierdzy Pietropawłowskiej w Sankt Petersburgu, napoleońskim garnizonie w Toruniu w latach 1806-1809, zamkach na szlaku armii szwedzkiej w 1702 r. czy garnizonie twierdzy Jasna Góra w czasach Sejmu Czteroletniego i rządów targowiczan.

Oprócz naukowych celów konferencji jednym z założeń spotkania jest popularyzacja wiedzy z zakresu historii powszechnej i historii Polski, ze szczególnym uwzględnieniem XVIII wieku.

– Wśród polskich fortyfikacji bardzo ważne miejsce zajmuje jasnogórski klasztor i dlatego kolejne nasze spotkanie odbywa się w pobliżu Sanktuarium – wyjaśnia Łukasz Cholewiński, sekretarz Polskiego Towarzystwa Historycznego.

W związku z tym w sobotę, 23 września, zaplanowano inscenizację biwaku osiemnastowiecznej armii pod murami Twierdzy Jasnogórskiej. Wezmą w niej udział członkowie Stowarzyszenia Garnizon Fortecy Częstochowskiej oraz inne grupy rekonstrukcyjne. Inscenizacja na błoniach jasnogórskich rozpocznie się o godz. 9.00 i potrwa do godz. 16.00. Całość zakończy pokaz walk o Twierdzę Jasnogórską.

Organizatorami konferencji i rekonstrukcji oblężenia Jasnogórskiej Twierdzy są: Polskie Towarzystwo Historyczne Oddział w Częstochowie, Instytut Historii Akademii im. Jana Długosza i Stowarzyszenie Garnizon Fortecy Częstochowskiej.

Obecny architektoniczny zespół klasztorno-kościelny na Jasnogórskim Wzgórzu, ujęty w czworobok murów obronnych, tzw. „Fortalicium Marianum”, położony w pejzażu Jury Krakowsko-Częstochowskiej z ostańcami i ruinami warowni wraz z udeptanymi szlakami pielgrzymkowymi, stanowi niepowtarzalny zakątek regionu Europy.

Gdy paulini przybyli w 1382 roku na Jasną Górę, zastali tu murowaną budowlę o obronnym charakterze, najpewniej niewielką strażnicę wzniesioną najprawdopodobniej za panowania Kazimierza Wielkiego. Wkrótce zakonnikom oddano pod opiekę wizerunek Maryi, który sam otoczony był pewną „militarną tradycją”. Jak wskazują najstarsze spisane opowieści o dziejach Obrazu, w tym przede wszystkim rękopiśmienna „Translatio tabulae”, jasnogórski Wizerunek od dawna uważany był za palladium, cudowną tarczę chroniącą jego właścicieli czy opiekunów przed wrogami. Taką rolę miał spełniać obraz już w Konstantynopolu, gdzie – jak pisał w XVII wieku paulin o. Ambroży Nieszporkowicz – „Przenajdostojniejsza Matka Boska miłościwą powinność Obronicielki na się przyjęła”, a w czasie oblężeń miasta obraz, jako tarcza albo zwycięski znak na murach podniesiony bywał, czego widomym skutkiem było zawsze odparcie i pokonanie wroga. Podobną rolę odgrywał obraz w Bełzie, na Rusi, gdzie przy pomocy cudownej interwencji Matki Bożej, książę Władysław Opolczyk odparł najazd litewsko-tatarski.

W świadomości Polaków Jasnogórski Wizerunek odgrywał rolę palladium już w XVI wieku, najwcześniejszy przekaz historyczny pochodzi z 1514 roku i mówi o cudownej interwencji Matki Bożej w czasie bitwy pod Orszą (8 września 1514 r), która okazała się wielkim zwycięstwem Polaków i Litwinów nad mającymi przewagę liczebną żołnierzami Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. To wówczas na Jasnej Górze odbyła się wielka modlitwa błagalna, a po zwycięstwie „pod stopy Triumfatorki” złożono zdobyte sztandary.

Od tej pory, zwłaszcza w XVII wieku, traktowano kaplicę Cudownego Obrazu jako miejsce trofealne i ołtarz Ojczyzny: tu, w hołdzie Maryi, składano zdobyte na wrogach sztandary i znaki odniesionych zwycięstw, w tym hetmańskie buławy.

Jednym z najtragiczniejszych wydarzeń w historii Jasnej Góry była profanacja Obrazu. W 1430 r. miał miejsce rabunkowy napad, złodzieje ograbili skarbiec i kościół. Widniejące na obliczu Matki Boskiej ukośne blizny są ponoć śladem po napadzie rabusiów, którzy zrabowali kosztowności, w które przybrany był obraz i rzuciwszy go na ziemię cięli szablami. XVII wiek to czas „potopu szwedzkiego”, kiedy to szeroką falą wojska szwedzkie zalały nasz kraj. Zwycięska, wręcz cudowna obrona Jasnej Góry upewniła naród, że Częstochowska Pani czuwa nad jego losami.

W szczególny sposób związała się z Częstochową Konfederacja Barska, która była bezpośrednią reakcją na ratyfikowanie przez sejm prawa Rosji do sprawowania wieczystej „gwarancji” spraw polskich, skierowaną przeciwko ingerencji rosyjskiej w wewnętrzne sprawy Polski i uległemu Rosji królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu. W sierpniu 1770 r. konfederaci obwarowali i zajęli Jasną Górę, która była oparciem dla wojsk konfederackich do 18 sierpnia 1772 r., a więc przez parę miesięcy po pierwszym rozbiorze Polski. Obroną twierdzy jasnogórskiej kierował Kazimierz Pułaski. Konfederacja Barska wrosła w tradycje Jasnej Góry. Konfederaci nie mieli mundurów. Ich znakiem był duży ryngraf noszony na piersi, metalowy lub skórzany, z namalowanym wizerunkiem Matki Bożej Częstochowskiej.

W 1813 r. Twierdza została zdobyta przez Rosjan. Pod wpływem jej zdobywcy, gen. Sakena, car Aleksander I wydał rozkaz zburzenia murów. W czerwcu 1813 r. spędzono z okolicznych wiosek ponad 2 tys. chłopów, którzy w ciągu półtora miesiąca rozebrali mury Twierdzy. Zachował się jednak fragment dawnych obwarowań – Bastion św. Rocha.

Enklawa zakonna na Jasnej Górze miała więc niezmiennie ogromne znaczenie militarne. Sami zakonnicy przez stulecia pilnie przykładali się do budowy, powiększania, modernizacji i ochrony fortyfikacji, sami jej wreszcie bohatersko bronili w chwilach wojen i kryzysów.

„Fortalitium Marianum” – tak nazwał twierdzę jasnogórską w 1639 roku król Władysław IV Waza. Jego zabiegi, mające na celu ufortyfikowanie klasztoru jasnogórskiego, były kontynuacją starań ojca i poprzednika na tronie polskim Zygmunta III Wazy, który zapoczątkował wznoszenie twierdzy w 1620 roku.

Nazwa „Fortalitium Marianum” Twierdza Maryjna – żywa po dzień dzisiejszy – odzwierciedla podwójne znaczenie tej monumentalnej struktury inżynieryjnej i architektonicznej. Pierwsze z tych znaczeń jest dosłowne i odnosi się do materialnego kształtu twierdzy oraz jej funkcji czysto praktycznej i technicznej. Nazwa „Twierdza Maryjna” ujawnia także wymiar duchowy i religijny – stanowiła obronną rezydencję Matki Bożej uobecnionej w Cudownym Wizerunku.

Tak jest zresztą aż po dzień dzisiejszy, gdyż właśnie z inicjatywy paulinów rozpoczęto zakrojone na wielką skalę prace przy renowacji zagrożonej nieuchronnym upływem czasu materialnej struktury jasnogórskiej twierdzy – jej kurtyn i bastionów.