Zarys dziejów Kościoła na Słowacji

W dniach 12-15 września papież Franciszek złoży wizytę apostolską na Słowacji. Odwiedzi Bratysławę, Preszów, Koszyce i Šaštin (Szasztin). Hasłem 34. podróży apostolskiej Franciszka są słowa: „Z Maryją i Józefem w drodze do Jezusa”. Będzie to czwarta wizyta następcy św. Piotra na Słowacji. W całej dwunastowiekowej, trudnej i niejednokrotnie burzliwej historii Kościół katolicki na Słowacji chyba najcięższe chwile przeżywał po II wojnie światowej. Intencją reżimu komunistycznego było całkowite jego zniszczenie. Przetrwał dzięki heroicznej postawie tysięcy katolików wiernych papieżowi.

Publikujemy krótki zarys historii Kościoła katolickiego na Słowacji.

Początki

Początki chrześcijaństwa na terenach Słowacji wiążą się z istnieniem państwa wielkomorawskiego (IX-X w.). Wiara w Chrystusa dotarła na ziemię nitrzańską na początku IX stulecia. Około 828 r. abp Adalram z Salzburga poświęcił kościół w Nitrze. Miejscowy książę Prybina, który był jeszcze poganinem, został w 836 r. wypędzony przez księcia morawskiego Mojmira, a sama ziemia nitrzańska dostała się pod jurysdykcję biskupów niemieckich z Pasawy. Po opuszczeniu Moraw i ziemi nitrzańskiej przez duchowieństwo niemieckie, na ich miejsce przybyła w 863 r. misja bizantyjska, kierowana przez Braci Sołuńskich: Konstantyna-Cyryla i Metodego. Wcześniej uzyskali oni zgodę papieża św. Mikołaja (858-67), na prowadzenie misji wśród Słowian. W 880 r. Jan VIII ogłosił bullę Industriae tuae, w której nadał liczne przywileje księciu wielkomorawskiemu Świętopełkowi i Metodemu oraz ustanowił pierwszą na tych ziemiach diecezję w Nitrze, na której czele stanął bp Wiching.

Wpływy węgierskie

Po upadku w 906/7 r. państwa wielkomorawskiego ziemie dzisiejszej Słowacji weszły w skład państwa węgierskiego. Odtąd przez wiele wieków dzieje Słowacji były częścią historii Węgier. Odnowiono biskupstwo w Nitrze, a pozostałe ziemie słowackie przypadły archidiecezji ostrzyhomskiej i egerskiej. Podobnie jak w całej ówczesnej Europie, również na tych terenach świątynie, a zwłaszcza klasztory pełniły rolę nie tylko duchową czy religijną, lecz także obronną jako miejsca schronienia w obliczu częstych wówczas najazdów. W tym czasie na terenach tych działali pochodzący z Polski święci pustelnicy Andrzej-Świerad i Benedykt. Św. Świerad uznawany jest za pierwszego polskiego misjonarza.

W latach 1421-34 Słowację wielokrotnie najeżdżali czescy husyci. Miejscowa ludność nie dała się zwieść obcym nowinkom i w zdecydowanej większości wytrwała w dotychczasowej wierze. W 1465 r. węgierski król Maciej Korwin założył w Bratysławie uniwersytet – Akademię Istropolitańską, która jednak upadła wkrótce po śmierci monarchy w 1490 r. W 1526 r., po przegranej przez Węgrów bitwie pod Mohaczem (w której zginęli m.in. król Ludwik II oraz 2 arcybiskupów i 5 biskupów), na ponad 150 lat ziemie węgierskie dostały się pod panowanie Turków. Północno-zachodnia i zachodnia części ówczesnego królestwa węgierskiego, czyli dzisiejsza Słowacja, przeszły pod rządy cesarza Ferdynanda I (1556-64), władcy Austrii, Niemiec, Czech i Węgier.

Reformacja

W okresie reformacji Kościół katolicki przeżywał trudne czasy. Na początku XVII w. protestantyzm wyznawało już prawie 70 proc. mieszkańców kraju. Niemal całkowicie upadły klasztory. Część zakonników zginęła, część uciekła z klasztorów zamienionych na zamki i twierdze, część zaś schroniła się w południowej i wschodniej Polsce.

Umiarkowana reformacja luterańska zyskała zwolenników głównie wśród Słowaków i Niemców, bardziej radykalny jej odłam kalwiński – wśród Węgrów.

Upowszechnienie się reformacji przyniosło z sobą rozwój szkolnictwa. Bardzo znane i cenione stały się liceum ewangelickie w Bratysławie i kolegium w Preszowie, które kształciły nie tylko nauczycieli, ale i duchownych.

Pierwsze próby kontrreformacji zaczęły się w połowie XVI w., ale pełny sukces rekatolizacji przypada na czasy kard. Petera Pázmány’ego, który w 1635 r. założył uniwersytet w Trnawie. Dzięki swej postawie i zaangażowaniu kardynał doprowadził do przejścia (lub powrotu) na katolicyzm ponad 50 rodów magnackich i uchodzi za odnowiciela wiary na Węgrzech.

Odrodzenie narodowe

Za panowania cesarzowej Marii Teresy (1740-80), a zwłaszcza jej następcy Józefa II (1780-90) nastąpiło odnowienie struktur Kościoła na ziemiach słowackich. W 1776 r. Pius VI utworzył diecezje w Bańskiej Bystrzycy, Rożniawie i na Spiszu. Wcześniej, w 1771 r. powstało biskupstwo greckokatolickie, od 1776 r. z siedzibą w Użgorodzie, a w 1804 r. diecezja koszycka.

Koniec XVIII w. i wiek XIX był czasem słowackiego odrodzenia narodowego. Wielką rolę odegrał w tym porcesie Kościół katolicki, którego przedstawiciele – duchowni i świeccy rozbudzali i pielęgnowali tradycje narodowe. Szczytowym osiągnięciem tego okresu jest kodyfikacja słowackiego języka literackiego dokonana przez Antona Bernoláka w 1787 r. w katolickim Seminarium Generalnym w Bratysławie i założenie w 1792 r. Słowackiego Towarzystwa Naukowego w Trnavie, którego członkami byli m.in. kanonik Juraj Palkovic – tłumacz Biblii na słowacki i arcybiskup ostrzyhomski kard. Alexander Rudnay. W walce o prawa narodowe katolicy i ewangelicy działali na ogół wspólnie. Wielką rolę w religijno-moralnym i narodowym odrodzeniu katolików słowackich odegrało założone w 1870 r. przez gorliwego kapłana-narodowca ks. Andreja Radlinskiego w Trnawie Towarzystwo św. Wojciecha. Jego działalność obejmowała życie religijne, oświatę, sprzyjała wzrostowi świadomości narodowej Słowaków. Na przełomie XIX i XX w. nieugiętym bojownikiem o prawa swego narodu był proboszcz z Rużomberoku ks. Andrej Hlinka, który przez całe swe dorosłe i kapłańskie życie wyznawał zasadę: „Dla Boga życie, dla narodu wolność”.

Kościół międzywojnia

W 1918 r. powstało wspólne państwo Czechów i Słowaków. W nowej republice duchowieństwo katolickie odgrywało znaczącą rolę. Słowacja uwolniona spod władzy Węgrów cierpiała jednak na brak wykształconych elit intelektualnych i politycznych. Symbolem usamodzielniania się Słowaków było wyświęcenie trzech pierwszych biskupów narodowości słowackiej w 1921 r. Wcześniej biskupami na tych terenach byli wyłącznie Węgrzy lub Niemcy.

Najwybitniejszą polityczną postacią międzywojnia był ks. Hlinka, który założył partię ludową – najsilniejszą polityczną reprezentację Słowaków. Było to ugrupowanie o charakterze nacjonalistyczny. Przez krótki czas partia wchodziła w skład rządu czechosłowackiego. Jej celem było uzyskanie autonomii dla Słowacji i przekształcenie państwa w federację. Ks. Hlinka zmarł 16 sierpnia 1938 r. Dzisiaj nierzadko nazywa się go „Ojcem narodu”.

Jego następcą na stanowisku przewodniczącego partii został ks. Jozef Tiso. Celem jego polityki było zachowanie dziedzictwa ks. Hlinki, a przede wszystkim walka o tożsamość narodową Słowaków. W październiku 1938 r. na mocy układu monachijskiego Niemcy zajęły czeskie Sudety. Ks. Tiso wykorzystał ten moment słabości Czechów i doprowadził do utworzenia federacji czesko-słowackiej, a sam został premierem rządu narodowego na Słowacji. W przeddzień inwazji na Pragę Hitler wezwał go do Berlina, gdzie przedstawił mu ultimatum: albo utworzy państwo satelickie III Rzeszy, albo Węgry anektują Słowację. Ks. Tiso przyjął pierwsze rozwiązanie i wkrótce został prezydentem Republiki Słowackiej.

Pierwsze w historii samodzielne państwo słowackie rozwijało się prężnie. Miejsce wygnanych 20 tys. czeskich urzędników zajęły nowe kadry słowackie. Rozwijało się szkolnictwo wyższe. Spadło bezrobocie, gdyż słowacki przemysł wspierał niemiecką gospodarkę. Słowacy musieli jednak płacić za współpracę z Niemcami. Słowackie wojska towarzyszyły niemieckim w napaści na Polskę w 1939 r. i inwazji na Rosję w 1941 r. W tym samym roku rząd słowacki przyjął ustawy antyżydowskie. Na ich mocy ze Słowacji do obozów zagłady deportowano ponad 58 tys. Żydów.

W 1944 r. narastała na Słowacji działalność partyzancka przeciwko administracji proniemieckiej i transportom niemieckim zaopatrującym front wschodni. W sierpniu, w celu zabezpieczenia tyłów, Niemcy na wezwanie ks. Tiso wkroczyli na Słowację i rozbroili wojska słowackie. 29 sierpnia 1944 r. wybuchło powstanie przeciw Niemcom, które szybko zostało stłumione.

Ks. Tiso pozostał wierny Hitlerowi do końca. Przed rosyjskimi wojskami uciekł do Austrii. Tam został aresztowany przez Amerykanów i wydany nowo powstałej władzy czechosłowackiej. W kwietniu 1947 r. na mocy wyroku sądowego został powieszony za zdradę narodu. Po roku 1989 r. pojawiły się, podejmowane głównie przez partie narodowe, próby rehabilitacji ks. Tiso, ale ugrzęzły one w dyskusjach nad słusznością drogi wybranej przez tego polityka.

Zaangażowanie kościelnych dostojników w rządy I Republiki Słowackiej usprawiedliwiało podjęcie restrykcyjnych kroków wobec Kościoła katolickiego przez powojenną władzę. Już w 1946 r. właściwie wszyscy biskupi przebywali w domowych aresztach lub mieli ograniczone możliwości wykonywania swoich funkcji.

Kościół w czasach komunizmu

Po komunistycznym przewrocie w lutym 1948 r. władza otwarcie przystąpiła do walki z Kościołem, który – według niej – nosił piętno współpracy z hitlerowskimi Niemcami. Najtragiczniejszymi datami w historii Kościoła katolickiego na Słowacji były: noc 13/14 kwietnia 1950 r., kiedy siłą zlikwidowano wszystkie zakony, oraz 28 kwietna 1950 r. gdy decyzją władz włączono Kościół greckokatolicki, który miał kilkaset tysięcy wiernych, zwłaszcza we wschodniej Słowacji, do Czechosłowackiego Kościoła Prawosławnego.

Wielu księży zostało aresztowanych, byli jednak i tacy, którzy wstępowali do partii komunistycznej. Duchowni pozostający na wolności musieli uzyskiwać od władz pozwolenie na pracę duszpasterską. Ci, którzy nie chcieli być przez nie kontrolowani, zaczynali działalność w podziemiu. Najczęściej pracowali w zawodach świeckich, nie ujawniając swego stanu duchownego, a w wolnym czasie spotykali się po domach z katolikami, odprawiając Msze św., chrzcząc dzieci, spowiadając, błogosławiąc małżeństwa, katechizując. Niejeden dzisiejszy biskup ma za sobą taką właśnie drogę: kard. Ján Chryzostom Korec, gdy nie przebywał w więzieniu, pracował w fabryce i jako zamiatacz ulic, bp Tóth przy wulkanizacji opon samochodowych, bp Rudolf Baláž był kierowcą ciężarówki, a abp Alojz Tkáč z Koszyc – tramwajarzem. Wielu duchownych otrzymało w podziemiu święcenia, także biskupie. Kard. Korec miał zaledwie 27 lat, gdy niespełna rok po święceniach kapłańskich przyjął potajemnie sakrę biskupią z rąk bp. Pavla Hnilicy, aby zachować ciągłość życia Kościoła. Na „przydział” do diecezji musiał czekać aż do 1990 r., gdy został biskupem Nitry.

Wśród ofiar reżimu komunistycznego jest pięcioro błogosławionych. Św. Jan Paweł II wyniósł do chwały ołtarzy trzy ofiary komunizmu. W 2001 r. beatyfikował biskupa eparchii preszowskiej Pawła Piotra Gojdiča (1888-1970), a podczas ostatniej wizyty na Słowacji w 2003 r. biskupa pomocniczego eparchii preszowskiej Vasiľa Hopko (1904-1976) i Zdenkę Schelingovą (1916-1955) ze zgromadzenia Miłosiernych Sióstr świętego Krzyża, pierwszą kobietę w historii słowackiego Kościoła. Inny męczennik komunizmu, salezjanin ks. Bosko Tytus Zeman (1915-1969), został beatyfikowany za papieża Franciszka w 2017 r., podobnie jak Anna Kolesarowa (1928-1944) w 2018 r., która została zastrzelona przez rosyjskiego żołnierza broniąc swojej czystości.

Dzięki Praskiej Wiośnie z 1968 r. nastąpił krótki okres poprawy położenia Kościoła. Odzyskało wolność wielu biskupów i księży, wznowiły działalność zakony i odrodził się Kościół greckokatolicki. Przestał istnieć założony w 1952 r. Pokojowy Ruch Katolickiego Duchowieństwa, do którego należeli księża współpracujący z reżimem. Zaczęło natomiast działać Dzieło Odnowy Soborowej, którego członkowie zachęcali do nadrobienia dystansu dzielącego Czechy i Słowację od reszty Kościoła, który wprowadzał w życie postanowienia Soboru Watykańskiego II. Ale już w 1969 r. władze znów przykręciły śrubę. Powstało osławione stowarzyszenie Pacem in terris, za którego pośrednictwem władze chciały kontrolować duchowieństwo. Rzeczywiste odrodzenie życia religijnego na Słowacji nadeszło dopiero po upadku komunizmu w 1989 r.