Zmarł pastor Martin Marty, historyk religii, luterański obserwator Soboru Watykańskiego II

W wieku 97 lat zmarł 25 lutego w Minneapolis pastor Martin Marty – wybitny historyk Kościoła, teolog, autor ponad 60 książek oraz interpretator religii i jej roli w życiu publicznym. Jako luteranin wziął udział jako obserwator w obradach Soboru Watykańskiego II. Zasłynął też z kierowania założonym w 1919 Amerykańskim Katolickim Towarzystwem Historycznym.

Przez 35 lat wykładał na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Chicagowskiego (University of Chicago Divinity School). Pozostawił po sobie wielki dorobek pisarski: książki, artykuły, eseje, biuletyny i felietony. Jego praca „Righteous Empire: The Protestant Experience in America” (Sprawiedliwe Imperium: doświadczenie protestanckie w Ameryce) zdobyła w 1972 Narodową Nagrodę Książkową w dziedzinie filozofii i religii. Jest to jedno z najbardziej prestiżowych wyróżnień literackich w Stanach Zjednoczonych.

Profesor był protestanckim obserwatorem podczas Soboru Watykańskiego II w Rzymie w 1964 r. Zaangażował się także w Ruch Praw Obywatelskich, maszerując w Selmie w stanie Alabama w jednym szeregu z Martinem Lutherem Kingiem Jr, na trzy lata przed zamordowaniem go w 1968 r.

W 1987 roku opublikował pierwszy z trzech tomów „Badań nad Religią Amerykańską XX wieku”, w którym – według katolickiej platformy NCR – „opisał wpływ fundamentalizmu na krajobraz religijny, przedstawiając fundamentalizm jako reakcję nie na religię liberalną czy krytykę Biblii, ale na samą nowoczesność i jej rosnący sekularyzm”.

Dzieło to przyczyniło się do narodzin Projektu Badań  nad Fundamentalizmem. Był to programu wieloletnich badań, które Marty prowadził wraz z religioznawcą R. Scottem Appleby (ur. w 1956) na temat fundamentalizmu w siedmiu głównych religiach na całym świecie. W ramach Projektu powstało później szereg innych opracowań wydanych przez Uniwersytet Chicagowski a także kilka filmów dokumentalnych i odcinków radiowych, które pojawiły się w PBS (sieć 354 amerykańskich stacji telewizyjnych) i w National Public Radio (zjednoczenie sieci dla ponad 1000 publicznych rozgłośni radiowych w USA).

„Marty przez całe życie pozostawał wierny swojemu instynktowi, «by przyjść nie po to, by potępiać czy chwalić, ale aby zrozumieć»” – powiedział wspomniany prof. R. Appleby w wywiadzie dla „New York Timesa” z 2 marca .

Również James Robinson, obecny dziekan Szkoły Teologicznej w Chicago, pochwalił zmarłego za „Sprawiedliwe Imperium” i za „Projekt Fundamentalizm”, które „nadal kształtują dyskurs akademicki w studiach nad religią i życiem”.

Marty, który napisał w sumie około 60 książek, przez pół wieku pracował jako redaktor i felietonista w magazynie „The Christian Century”” i przez 41 lat wydawał dwutygodnik „Context”.

Urodzony w przededniu Wielkiego Kryzysu 5 lutego 1928 roku w West Point w stanie Nebraska Martin Emil Marty był synem luterańskiego nauczyciela, który „przekazał młodzieńcowi porządek, ambicję i punktualność w stylu szwajcarskiego zegarka, podczas gdy matka Anna obdarzyła chłopca bardziej słonecznym duchem dobrodusznej otwartości i dociekliwości” – wspomina pastor Dean Lueking, który znal dobrze  rodziców zmarłego.

W 1941 Marty opuścił dom i uzyskał licencjat w Concordia College (obecnie University) w stanie Wisconsin. Po uzyskaniu wykształcenia teologicznego w Concordia Seminary w St. Louis został ordynowany na duchownego luterańskiego i rozpoczął służbę w podmiejskich parafiach Chicago, w tym w jednej z założonych przez siebie luterańskich parafii Ducha Świętego w Elk Grove Village. Jednocześnie kontynuował studia podyplomowe na Uniwersytecie w Chicago i w 1963 roku zaproszono go do dołączenia do grona wykładowców teologii w tej uczelni.

Przejście z ambony na katedrę akademicką stało się dla niego jakby trampoliną. Marty  szybko stał się znany na całym świecie, stale troszcząc się o swoich studentów. „Marty bardzo dbał o nasze studia, o nasze osiągnięcia akademickie, ale także o naszych późniejszych małżonków i dzieci. Wiedział, że w życiu chodzi o coś więcej niż tylko o naukę. Dla niego byłeś «studentem z rodziną». Sam był bardzo rodzinny. To jest prawdziwa miara człowieka, gdy nie ma on w sobie ani krzty snobizmu. Znał imiona osób z naszych rodzin. Był normalny, dobrze przystosowany” – wspominał go jeden z byłych studentów, Daniel Pals, obecnie profesor na Uniwersytecie w Miami.

Emily Crews, dyrektorka Ośrodka na Uniwersytecie Chicagowskim, nazwanego jego imieniem po jego odejściu na emeryturę, pochwaliła profesora jako „oddanego nauczyciela i doradcę, który pozostawia dziedzictwo w postaci nieograniczonej energii i kreatywności. Otacza mnie tak wiele osób, które były pod wpływem jego pracy – jego doradcy, koledzy duchowni, członkowie jego byłych zborów. Prowadził życie hojne. Był szczodry w swojej pracy, w poświęcaniu czasu, w relacjach ze studentami, z kolegami, parafianami i przyjaciółmi” – powiedziała E. Crews.

Podkreśliła, że dziennikarze mogli liczyć na Marty’ego jako na źródło nie tylko informacji, ale także ujmującej mądrości i hojności ducha. „Był szybki w odbieraniu telefonów oraz wyjaśniał nierzadko różne niuanse w często niejasnych wiadomościach religijnych. Podobnie jak w przypadku jego studentów, jego wiedza często szła w parze z przyjaźnią, w tym zaproszeniami na ożywione spotkania przy winie i serze w jego mieszkaniu przy John Hancock Building w Chicago” – wspominała dyrektorka Ośrodka jego imienia.

Marty’ego przeżyła jego żona Harriet. Pozostawił po sobie 7 dzieci (w tym troje przybranych), 9 wnucząt i 18 prawnucząt.