Żydzi Bielska i Białej – historia wspólnoty żydowskiej

Diecezja bielsko-żywiecka będzie 15 stycznia br. gospodarzem XVIII Dnia Judaizmu w Kościele katolickim w Polsce. Z tej okazji przypominamy historię wspólnoty żydowskiej na tych terenach.

Historii bielsko-bialskich Żydów, którzy przed 1939 rokiem odgrywali ogromną rolę w życiu gospodarczym, społecznym i politycznym przedzielonych rzeką miast, położył kres wybuch wojny. Bielscy i bialscy Żydzi zostali poddani represjom, większość z nich zginęła w obozie zagłady Auschwitz-Birkenau. Wojnę przeżyli nieliczni. Niemcy zniszczyli niemal doszczętnie żydowskie obiekty kultu oraz synagogi.

Jak zauważa dr Jacek Proszyk, badacz dziejów Żydów bielsko-bialskich, pierwsze wzmianki o Żydach w Bielsku pojawiły się w XVII wieku. W przededniu II wojny światowej społeczność żydowska stanowiła około 20 proc. liczącej 25 tys. ludności miasta. W Białej w 1939 roku obywatelami miasta było blisko 4 tys. Żydów – ok. 13 procent mieszkańców.

Ponieważ Bielsko i Biała należały do 1939 roku do różnych podmiotów politycznych i nosiły cechy odmiennych uwarunkowań kulturowych, także dzieje Żydów z Bielska i Białej wiele różni. Rzeka Biała była umowną linią podziału wpływów niemieckiego liberalnego judaizmu na Śląsku a ortodoksją i chasydyzmem galicyjskim – zwraca uwagę Proszyk. Choć w powszechnej opinii utarło się przekonanie, że w Bielsku mieszkali wyłącznie niemieckojęzyczni Żydzi liberalni i bogaci fabrykanci, a Białą zamieszkiwali głównie mówiący w jidysz i po polsku ortodoksi, to, zdaniem naukowca, przenikanie się wzajemne na tym terenie dwóch różnych koncepcji judaizmu było nader powszechne.

Pierwsza wzmianka o Żydach w Bielsku pochodzi z roku 1653 i dotyczy osoby pochodzenia żydowskiego, która pobierała myto i handlowała wódką. Ludność żydowska zaczyna przybywać do Bielska po 1742 roku, gdy utworzony został tzw. Śląsk Austriacki. Po 1772 Żydzi zaczynają rozwijać tu handel tekstyliami. Po wydaniu przez Józefa II w 1781 roku Patentu Tolerancyjnego, gwarantującego swobodę religii mojżeszowej Żydzi mogą trudnić się zakazanymi dotąd zawodami. Ludność żydowska na Śląsku Cieszyńskim musiała także uczyć się języka niemieckiego.

W połowie XIX wieku Żydzi bielscy, podlegający formalnie Żydom w Cieszynie zaczęli starać się pozyskanie niezależności. W roku 1849 uruchomili własny cmentarz, wkrótce także mogli stworzyć niezależną gminę wyznaniową. „Bielska gmina była uznawana za najlepiej zorganizowaną i najbardziej postępową gminę na terenie Śląska Austriackiego” – zaznacza Proszyk. W swej historii do 1939 roku bielska gmina wyznaniowa miała sześciu rabinów, w większości zwolenników reform w liturgii żydowskiej.

W latach 1880-1881 pod nadzorem bielskiego architekta Karola Korna gmina wybudowała synagogę, wzorowaną na synagodze w Budapeszcie w charakterystycznym dla ówczesnej epoki stylu mauretańskim. W odróżnieniu od Żydów ortodoksyjnych postępowi Żydzi z Bielska nie używali słowa „bóżnica”, lecz „tempel” czyli „świątynia”. Gmina utrzymywała jednak specjalnego podrabina dla ortodoksów.

Bielscy Żydzi powołali do życia szereg organizacji akademickich, samopomocowych, artystycznych. Tu także powstała w roku 1889 pierwsza na terenie Austrii loża paramasońska Bielitz Humanitätsverin B`nei B`rith „Austria”. Popularność zaczynały zdobywać także idee syjonistyczne. Powstały stowarzyszenia propagujące ideę stworzenie państwa żydowskiego w Palestynie.

W latach 1918-1939, Bielsko należało do województwa śląskiego. W roku 1939 liczba Żydów zamieszkujących miasto przekroczyła 5 tysięcy, co stanowiło wówczas około 20 proc. ogółu bielszczan. Żydzi mieli swych przedstawicieli w bielskiej Radzie Miejskiej.

Bielska gmina żydowska utrzymywała pięcioklasową szkołę powszechną, utworzoną w roku 1927 z wykładowym językiem polskim. Gmina utrzymywała również przedszkole, Zakład Nauk Judaistycznych i Języka Hebrajskiego oraz bibliotekę im. Salomona J. Halberstamma, szczycącą się imponującym zbiorem książek. Powstały liczne organizacje dobroczynne, kulturalno-oświatowe oraz towarzyskie, funkcjonowała prasy żydowska.

Najstarsza wzmianka o Żydach w Białej, niegdyś przysiółek wsi królewskiej Lipnik a od 1723 roku z prawami miejskim, pochodzi z 1697 roku.

Jak podają historycy, do roku 1723 w Białej zamieszkiwały 2 lub 3 rodziny żydowskie posiadające 4 domy. W połowie XVIII wieku spośród 500 mieszkańców Białej 100 było wyznania mojżeszowego. W Białej funkcjonowały już wtedy bóżnica i cmentarz, obsługiwane przez stałego rabina.

W 1872 bialscy Żydzi odłączyli się od Oświęcimia i utworzyli samodzielną Gminę Wyznaniową Lipnik- Biała. W roku 1889 do użytku oddano zaprojektowaną przez Karola Korna bialską synagogę. W okresie międzywojennym do Białej zaczęło napływać coraz więcej Żydów, a w roku 1938 ich liczba wyniosła 3943 osoby.

Jak relacjonuje Jacek Proszyk, po wkroczeniu wojsk niemieckich do Bielska i Białej w 1939 r. Żydzi z tych miast zostali wysiedleni do Białej w okolice położone między bialskim cmentarzem a synagogą. W roku 1940 utworzone zostało z tej części miasta otwarte getto, którego mieszkańcy zostali na przełomie roku 1942/1943 wysiedleni do zamkniętych gett w Sosnowcu i Myszkowie oraz do obozu Auschwitz-Birkenau. Większość z nich zginęła w tym niemieckim obozie zagłady.

13 września 1939 roku miejscowi Niemcy sprowadzili materiały łatwopalne i wybuchowe. Podłożyli je pod Żydowski Dom Ludowy im. Chaima Bialika w Bielsku oraz trzy bożnice: synagogę postępową w Bielsku, synagogę postępową w Białej i synagogę ortodoksyjną "Ahawas Tora", również w Białej. Pod płonące budynki nie dopuścili straży pożarnych. W miejscu zburzonej synagogi urządzono basen przeciwpożarowy.

Po wojnie w 1945 roku powstał w Bielsku Komitet Żydowski, który w roku 1951 miał zarejestrowanych 3366 osób pochodzenia żydowskiego. W 1950 powołano do życia Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce. Powstałe w 1945 roku Zrzeszenie Religijne przekształcone w kongregację, w 1993 roku zastąpiła Gmina Wyznaniowa Żydowska przyporządkowana początkowo gminie wyznaniowej w Katowicach. Od 1995 r. działa samodzielna Gmina Wyznaniowa Żydowska w Bielsku-Białej.

Obecnie do bielskiej Gminy należy około 60, większości starszych, osób z terenu całego dawnego województwa bielskiego. Jak zauważa stojąca na jej czele Dorota Wiewióra, gmina kultywuje najlepsze tradycje społeczności żydowskiej Bielska. „Żydzi w Bielsku otrzymali osobowość prawną w 1865 roku, ale już w 1849 roku nabyli grunt pod cmentarz. Wiemy, jakie znacznie dla Żydów ma miejsce pochówku. Raz przeznaczone po wszystkie czasy zostaje nienaruszalne i święte” – przypomina przewodnicząca zarządu gminy, córka Aleksandra Schreibera, którego pradziadek był ortodoksyjnym rabinem w Krakowie.

15 stycznia diecezja bielsko-żywiecka będzie gospodarzem XVIII Dnia Judaizmu w Kościele katolickim w Polsce. Na uroczystości złożą się m.in. wspólna modlitwa chrześcijan i Żydów na terenie obozu zagłady w Auschwitz-Birkenau, nabożeństwo Słowa Bożego w Bielsku-Białej, konferencja naukowa oraz ogłoszenie "Apelu o upamiętnienie Żydów, naszych współobywateli i sąsiadów".

XVIII Dzień Judaizmu w Kościele katolickim w Polsce będzie przebiegał pod hasłem: "Szukałem Pana a On mnie wysłuchał i uwolnił od wszelkiej trwogi" (Ps 32,5). Jego organizatorami są: Komitet ds. Dialogu z Judaizmem Konferencji Episkopatu Polski, diecezja bielsko-żywiecka, Gmina Wyznaniowa Żydowska z Bielska-Białej i Prezydent Miasta Bielsko-Biała.